Қазіргі таңда Қазақстанда ғана емес, әлемдегі басты мәселенің бірі – қоқыс. Жыл сайын адамзат 2,2 млрд текше тонна қоқыс шығарса, соның 20 пайыздайы ғана өңделеді екен. Өкінішке қарай, миллиардтаған тонна қоқысты түгелдей кәдеге жарату бүгінде мүмкін болмай тұр.
Рас, бақуатты елдердің керек емес деп шығарып тастайтын заттары кедей мемлекеттерге қарағанда анағұрлым көп. Бірақ оны өңдеу мәселесінде дамыған елдердің шоқтығы биік. Мысалы, Еуропалық одақтың әр тұрғыны жылына 5,2 тонна қоқыс тастайды екен. Соның 38 пайызы қайта өңделетін көрінеді.
Тоғызыншы территория да бұл мәселеге бас ауыртатыны белгілі. Елімізде көп жылдан бері қордаланған қоқыстың мөлшері 150 млн тоннадан асыпты. Бұл жыл сайын 6 млн тоннаға ұлғайып отырады. Оның тек 11 пайыздан астамы ғана қайта өңдеуден өтеді. Яғни қоқыс өңдеу мәселесінде тым табысты емеспіз деген сөз. Ал «жасыл экономикаға» көшуді мақсат еткен еліміз қоқысты қайта өңдеудің үлесін 2030 жылы 40 пайызға, 2050 жылы 50 пайызға жеткізуді көздеген еді. Бірақ 2030 жылға дейін аз ғана уақыт қалғанын ескерсек, аталған 40 пайызға қол жеткізу оңай шаруа болмайтын түрі бар.
Дүниежүзілік банктің зерттеуі бойынша, әлемде орташа есеппен тәулігіне жан басына шаққанда 0,74 килограмм қоқыс тасталады. Бұл тізімде Қазақстан орта деңгейде тұр. Елімізде әрбір адам бір күнге 670 грамм қалдық шығарады екен. Дегенмен оны өңдеу мәселесінде кемшін тұс көп.
Кейінгі кезде экологтер аталған түйткілді жиі көтеріп жүр. Расында, қоқыстың күрделі мәселе екенін көшеден де байқауға болады. Алыстағы ауылдарды, заңсыз полигондарды былай қойғанда, астананың көшелерінде де тұрмыстық қалдық өте көп. Әсіресе көппәтерлі тұрғын үйлердің маңы «мүңкіп», Сарыарқаның аңызақ желі тұрса, керексіз қағаздар мен пластикалық дорбалар ауада ұшып жүреді. Оны былай қойғанда, демалыс орындарында, өзен-көлмен тау бөктерінде түрлі қалдық шашылып жатады.
Таяуда Алматы облыстық экология басқармасының мамандары жергілікті атқарушы органдармен бірлесіп, Қонаев қаласында және Іле мен Талғар аудандарындағы ауылдар маңына зерттеу жүргізген екен. Оның қорытындысы елді мекендер маңы қоқыс алаңына айналып бара жатқанын көрсетті.
Интернетті аша қалсаңыз, қоқысқа қатысты мәліметтен көз сүрінеді. Мәселен, Шығыс Қазақстан облысы Экология департаменті келтірген деректерге сай Өскемендегі қоқыс полигонында жиналған қоқысты бөлудің экологиялық талаптары сақталмаған. Соның салдарынан полигонда жылына бірнеше рет өрт шығады.
«Қазіргі уақытта бұл полигон мөлшерден тыс толып кетті. Жыл сайын қала әкімдігіне жаңа полигон салыну қажеттігі туралы шарт қойып келеміз. Олар Еуропа қайта құру және даму банкімен бірлескен іс-шаралар аясында қатты тұрмыстық қалдықтарды сұрыптау жобасы бойынша келісім жасасты. Қоқыстар қала ішіндегі ескі полигонда сұрыпталады. Ал жаңа полигон Ұлан ауданының тау массиві аумағында салынбақ», дейді департамент басшысы Данияр Әлиев.
Қызылорда облысында таяуда қоқыс жиналатын 40 нысанға бақылау жұмыстары жүргізілген екен. Сөйтіп, экологиялық заңнама талаптарын бұзған 58 дерек анықталған. Қазіргі таңда аймақтағы жалпы анықталған 101 заңсыз қалыптасқан қоқыс орны толығымен тазартылған көрінеді. Бұл кейінгі бірнеше күнде таратылған ақпараттар ғана.
Ал жалпы, жыл басынан бері ел аумағынан рұқсат етілмеген қоқыс тастайтын 3411 орын анықталған екен. Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің хабарлауынша, соның 1 243-і жойылған.
«Рұқсат етілмеген жерде қоқыстардың пайда болуымен күрес жалғасып жатыр. Жыл басынан бері «Қазақстан Ғарыш Сапары» ғарыштық мониторингі арқылы рұқсат етілмеген қоқыс тастайтын 3 411 орын анықталды. Оның ішінде 1 243-і жойылды», делінген министрлік ақпаратында.
Министрліктің хабарлауынша, заңсыз тасталатын қоқыспен күресте Қарағанды, Қызылорда облысы және Шымкент қаласы белсенді. Ал Шығыс Қазақстан, Маңғыстау, Атырау және Жамбыл облыстарындағы атқарылған жұмыс көңіл көншітпейді.
«Қоқыс тастайтын жерлерді жою бойынша нашар жұмыс істегені үшін экология департаменттері 86 лауазымды тұлғаны (әкімдер мен әкімдер орынбасарлары) әкімшілік жауапкершілікке тартты. Жауаптыларға жалпы сомасы 7 млн теңгеден астам айыппұл салынды», дейді министрлік.
Дегенмен қоқыспен күрес мәселесінде атқарылып жатқан жұмыстар баршылық. Мәселен, тоғызыншы территорияның түкпір-түкпірінде еріктілер әкімдіктермен бірлесіп, рұқсат етілмеген полигонды жоятын экожасақ құрып, бұл мәселеге белсене араласып жүр. Мысалы, Батыс Қазақстан облысында Volunteers жастар қоғамдық бірлестігі бастамасымен «Эко-сақшы» мобильді қосымшасы іске қосылған. Сол арқылы әрбір тұрғын заңсыз қоқыс орындарын анықтауға, оларды жоюға көмектесе алады.
«Қоқыс пен рұқсат етілмеген полигондар – біздің ұрпақтың өзекті мәселесі. Қосымша биыл «Шелл Қазақстан» компаниясының және Азаматтық бастамаларды қолдау орталығының қолдауымен іске асырылған EcoBatys жобасы аясында іске қосылды. Кез келген Android қолданушысы «Эко-сақшы» қосымшасын жүктей алады. Бұл қосымшада рұқсат етілмеген полигонға шағым түсіруге мүмкіндік беретін бөлім бар. Ешбір өтініш назардан тыс қалмайды», деді жоба менеджері Қасиет Балмолда.
Қоқыс мәселесі – атқарушы органдардың ғана емес, қоғамның әрбір мүшесі бас ауыртуға тиіс түйткіл. Әрине, мемлекеттік мекемелер қалдықтардың дер кезінде шығарылуына, санитарлық, экологиялық талаптардың сақталуына, оны өңдейтін зауыттар салуға міндетті. Әйтсе де, қоқысты заңсыз орындарға тастамау, оны сорттау, қоршаған ортаның тазалығын сақтау секілді мәселелер тұрғындарға тікелей байланысты. Егер бұл мәселеде билік пен халық бірлесіп әрекет етпесе, қоқыстан құтылу қиынға түседі.
