ЖАЛПЫ, ҚАЗАҚТАРДЫҢ ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫНДА ЕРЛІГІ ЕРЕСЕН БОЛДЫ ДЕЙ АЛАМЫЗ. ОНЫ МЫНАДАН КӨРУГЕ БОЛАДЫ. КЕҢЕС ОДАҒЫ БАТЫРЛАРЫНАН САНЫ ЖАҒЫНАН БІРІНШІ ҰЛТ – ОРЫСТАР (7998 АДАМ), ЕКІНШІ ОРЫНДА – УКРАИНДАР (2021), ҮШІНШІ – БЕЛОРУСТАР (299), ТӨРТІНШІ — ТАТАРЛАР (161) ТҰРДЫ. БЕСІНШІ ЖӘНЕ АЛТЫНШЫ ОРЫНДАРДЫ ЕВРЕЙЛЕР (107) МЕН ҚАЗАҚТАР (96) БӨЛІСТІ. БАСҚА ҰЛТТАРДЫҢ БАРЛЫҒЫ ҚАЗАҚТАРДАН КЕЙІН ТҰРДЫ. БІРАҚ, МҰНЫҢ ӨЗІ ӘДІЛ БАҒА ЕМЕС, БАТЫР АТАҒЫН АЛУҒА ЛАЙЫҚТЫ КӨПТЕГЕН ҚАНДАСТАРЫМЫЗ АТАУСЫЗ ҚАЛДЫ.
Ерлікті бағалауға келгенде Кеңес үкіметінің басшылығы нәсілшілдікке бой алдырғанын несіне жасырамыз. Отан ортақ болғанымен, өзге ұлт өкілдерінің ерен ерлігін елеусіз қалдыруға тырысып-ақ бақты. Бұл – тоталитаризмнің сталиндік солақай саясатының салдары еді. Кеңес үкіметінің ыдырауының аз-ақ алдында – 1990 жылы ҚР Тұңғыш Президенті Н.Назарбаевтың ұсынысы бойынша Кеңес Одағының Батыры атағы қайтыс болғаннан кейін аты аңызға айналған атақты қазақ қолбасшысы Бауыржан Момышұлына берілді. Сонымен қатар, Кеңес Одағының Батырлары Сабыр Рахимов пен Расул Исатов ұлты бойынша қазақтар, бірақ кезінде ұлттары өзбек болып жазылған.
Енді өз алдына дербес мемлекет атанып, тарихымызды өз көзімізбен бағалап, өз сөзімізбен қайта жаза бастаған шақта қолда бар мұрағат деректеріне сүйене отырып әділетті шешімдер қабылдануда. Соның нәтижесінде Ұлы Отан соғысында ерен ерлігі үшін Кеңес Одағының батыры атағына ұсынылған, алайда саяси солақайлық, тарихи әділетсіздіктің кесірінен бұл атаққа ие бола алмаған бірқатар батырлар тәуелсіз Қазақстанның «Халық қаһарманы» атағына ие болды. Олар: Сағадат Нұрмағанбетов (1994 ж.), Қасым Қайсенов (1995 ж.), Бақтыораз Бейсекбаев (1998 ж.), Рақымжан Қошқарбаев (1999 ж.), Хиуаз Доспанова (2004 ж.). Ал, 2022 жылы Мемлекет басшысы Қ.Тоқаевтың Жарлығымен 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында көрсеткен ерлігі үшін бірден үш қаһарманға – мергендер Төлеуғали Әбдібеков пен Ыбырайым Сүлейменовке және комбат Александр Несмияновке «Халық қаһарманы» атағы беріліп, айрықша ерекшелік белгісі – Алтын жұлдыз бен «Отан» ордені ұрпақтарына тапсырылды.
Осыған қарамастан, қаһарман атына лайықты адамдар әлі де баршылық. Олардың екеуі қордайлық өз жерлестеріміз екенін білуге тиіспіз. Бұл бір жағынан біз үшін мақтаныш болса, екінші жағынан олардың сол атақты кезінде ала алмағаны үлкен өкініш. Ғаламторды ақтарып отырып «Мәскеуді құтқарған қазақтар. Марс операциясы. Елеусіз қалған есімдер» деген тақырыппен жарияланған танымдық мақалаға көзіміз түсті. Онда соғыстағы ерлігі ең жоғары атаққа лайықты бола тұра, елеусіз қалған жиырмаға тарта қазақ жауынгерлерінің есімі келтірілген.
Бұл тізімде жетінші болып Оразай Самақовтың есімі аталыпты. «Оның расчеті дұшпанның 5 танкісін жандырып, 3-еуін істен шығарды. Артиллеристерді бірнеше рет жау снарядының жарылыстарынан кейін топырақ басып қалды. Соған қарамастан, олар зеңбіректі тез ретке келтіріп, фашистерге қарсы тұра білді» деп жазылған. Бұл ерлік үшін орудие командирі О.Самақов Батыр атағына ұсынылғанымен, оны ала алмаған «Жұлдызсыз батырлардың» бірі болып қалды. Ал, Ұлы Отан соғысының тарихында екі-үш танкті қиратқаны үшін Совет Одағының Батыры атағын алған артиллеристер әлденешеу.
Тізімде он үшінші болып: «Әбіл Нүсіпбаев – Панфилов дивизиясының атақты мергені. 260 фашистің көзін жойған. 1-дәрежелі Отан соғысы, Қызыл Жұлдыз ордендерімен марапатталған» деп жазылыпты. Алайда, мұндағы деректер толық емес, Ә.Нүсіпбаев үш жүзге жуық неміс офицерлері мен солдаттарын жайратқаны, жаудың бір самолетін атып түсіргені хатталған. Қызыл Жұлдыз орденін екі мәрте, сондай-ақ жауынгерлік Қызыл Ту орденін алғанына майдандық суреттері дәлел. Айтпақшы, 2022 жылы Президент Жарлығымен «Халық қаһарманы» атағы берілген Төлеуғали Әбдібеков біздің мерген жерлесіміздің қарулас досы әрі шәкірті болған. Екеуі соғыс қарсаңында Алматыдағы мергендер дайындайтын атқыштар клубынан бастап жұптарын жазбай, соғыста да бір бөлімшеде қызмет еткен. «Аңға» бірге шығып, неміс мергендеріне қарсы бірлескен әдіс-айлалар қолданған. Ә.Нүсіпбаев мергендер тобының командирі болды. 1943 жылы күзде ол ерлікпен қаза тапқанда, винтовкасы Төлеуғалиға тапсырылған. 397 фашистің көзін жойған Т.Әбдібеков те көп ұзамай ажал құшты. Қос мергеннің қолының табы қалған 2016 нөмірлі мергендік қару қазір Алматыдағы Орталық мұражайда тұр.
Батыр атағы біздің Әбілге де бұйырмады. Биыл Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 80 жылдығына орай батырдың туыстары, Қаракемердегі Әбіл Нүсіпбаев атындағы орта мектептің ұжымы, ауылдық ардагерлер кеңесі болып барша қордайлықтардың атынан Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевқа Әбіл Нүсіпбаевтың соғыс кезіндегі ерен ерлігін лайықты бағалап «Халық қаһарманы» атағы берілуі сұралған хат жолданды. Мерген туралы бұрынды-соңды жазылған дүниелердің басын құрап кітап шығарылмақшы. Ештен кеш жақсы, көптің тілегі қабыл болып атақты мергенге жоғары атақ беріліп жатса, бұл бүкіл ауданымыз үшін үлкен абырой болмақшы.
Құрманбек ӘЛІМЖАН, Қазақстан Журналистер одағының мүшесі.
