Ауданымыздың көптеген көнекөз қариялары «Алмалы» совхозы, ал бүгінде Қарасай ауылдық округінің Қарасай батыр ауылы, алма бақтарымен, тамаша жемістерімен және жидектерімен танылғанын жақсы біледі. Ауданымыздың биылғы мерейтойлы жылында Қордай аупарткомының төрағасы болған Берден Байқошқаровтың «Сегодня и завтра Курдая» атты кітабындағы (1979 жыл) «Алмалы – яблоневый сад» атты материалын назарларыңызға ұсынамыз.
Шу өзені тау шатқалынан шығып, алқапқа құятын жерде бірегей бау-бақша совхоздарының бірі «Алмалы» орналасқан. Мұнда екі мың екі жүз метр биіктен үш жағынан тау қоршаған ғажап бір орынды табиғаттың өзі бөліп беріп қойған тәрізді. Анар жемістері мен жидектерін өсіру үшін қолайлы орын табу қиын. Совхоз құрылған жиырма екі жыл ішінде көктемгі аяздан жеміс плантацияларының егіні өліп қалу фактілері болған жоқ. Негiзiнен «Алмалы» кеңшары құрылған «Колос» колхозында он алты гектар ғана жемiс бақшалары бар болатын, ол да суармалы судың жоқтығынан жұмсалған еңбек ақталмады. Өндірістік бақтың төселуі 1957 жылы басталды. Сегізінші бесжылдықтың аяғында 1515 гектар жерді алып жатыр. Қазір жеміс екпелері 1884 га, жидек екпелері 50 га, орман белдеулері 191 га. Бұл кеңшардағы барлық суармалы жерлердің барлығы жетпіс пайыздан астамы. Қалған аумақта мал азықтық және дәнді дақылдар егіледі. Қолжетімді тау беткейлері – он сегіз мың гектардан астам жер жайылымға пайдаланылады. Бау-бақша қалдықтары да жем ретінде пайдаланылады — шарап пен жеміс шырындары өңделген жемістердің жалпы көлемінің шамамен қырық пайызын құрайтын алма бағы тағы бар. Шаруа қожалықтары жылына орта есеппен мал рационына осы дәрумендік қоспаларды екі мың тоннаға жуық алады.
Бақша үлкен және, ең бастысы, бір үздіксіз массивте орналасқан. Оның ұзындығы он үш, ені үш, ал периметрі отыз шақырымнан асады. Бақшаның бүкіл аумағы алты бөлікке бөлінген, ал олар он гектардың төрттен бір бөлігіне бөлінген. Бақшада жүз тоқсан бөлік бар. Осылайша нақты бөлінбесе, әрбір бригаданың учаскелерін нақты белгілеп, өндірістік бөлімшелердің жұмысын бақылауды ұйымдастыруды айтпағанда, бұл жеміс «орманын» шарлау қиын болар еді.
Қазақстанның алып алма бағы жыл сайын өнімділікті арттырып келеді. 1978 жылы жеміс беретін ағаштар (он жастан жоғары) бір мың жеті жүз гектарды, жас және жеміс беретін ағаштардың үлесі небәрі 184 гектарды құрады.
Совхозда үлкен аумақтарға бау-бақша және орман белдеулерін отырғызу тәжірибесі болмағандықтан, екпелерді таңдауда және орналастыруда біраз қателіктер жіберілді. Орман белдеуіне енген үйеңкі ұрықтандырып, бау-бақшаларды қоқыстай бастады. Онда кеңшардың климаттық жағдайында өнім бермейтін дерлік өрік (жабайы өрік) орынсыз болып шықты. Бақшадағы кең қатарлы орман белдеулері уақыт өте келе кеміргіштерге, мәдени екпелердің аурулары мен зиянкестеріне арналған резерваттарға айналды. Олармен күресу көп күш пен ақшаны талап ете бастады. Сонымен қатар, көп қатарлы орман белдеуінде бір-бірін басып жатқан ағаштар нашар дамып, ұзақ өмір сүрмейді. Бүгінгі таңда ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты В.И.Егоров басқаратын шаруашылықтың ауыл шаруашылығы қызметі өз бағын қорғау үшін емен сияқты төзімді, биік ағаш түрлерінен бір немесе екі қатарлы желден қорғайтын жолақтардың болуы жеткілікті екеніне сенімді. Бұл бақшаның салыну уақыты бүкіл республика бойынша жеміс шаруашылығының қарқынды дамыған кезеңіне сәйкес келді. Жоғары сапалы аудандастырылған сорттардың көшеттері жетіспеді. Көгалдандыру материалдарының бір бөлігін басқа республикалар мен облыстардан әкелуге тура келді. Алма ағашының 51 түрі мен алмұрттың үш сорты – біздегідей үлкен бақ үшін де көп. Рас, кейбір «қоныстандырылғандар» біздің жағдайда өзінің ең жақсы қасиеттерін көрсетті: тауарлылығы, дәмі, түсі. Дегенмен, басқа жағдайларда әлемдік даңққа ие болған кейбір сорттардың ағаштарының қатып қалуы және тіпті өлуі байқалды. Мысалы, 1968/69 жылдың қысы Ренет Симиренко, Ақ Розмари үшін қолайсыз болды. Кейбір импорттық сорттар өткір кезеңділікке бейім, басқаларының жемістері жергілікті аудандастырылған сорттарға қарағанда аз піседі. Жақсы дәмі бар, жеткіліксіз үлкен жемістер беретіндер бар. Сорттардың мұндай алуан-түрлілігі және әртүрлілігі өнеркәсіптік бау-бақша шаруашылығының қалыпты жүргізілуіне кедергі келтіреді, өйткені олар тәждің пішіні, өсу күші, кесу уақыты және жемістердің пісуі бойынша айтарлықтай ерекшеленеді. Осыған байланысты олардың сапасын арттыру бойынша жүйелі жұмыстар жүргізілуде. Алдағы үш-төрт жылда сорттар санын минимумға дейін азайту, жарамсызын талаптарға жақсы сәйкес келетіндермен ауыстыру үшін бес жүз гектардан астам алқаптағы плантацияларды қайта құру қажет. интенсивті өнеркәсіптік өндіріс. Ауылшаруашылық технологиясына тереңірек үңілмей-ақ қоялық — бұл мамандарға жақсы белгілі, бірақ адамдар туралы айту керек. Озық бағбандар басқа мамандықтардың үздік өкілдері сияқты бастамашылдығымен, тәжірибесімен, шеберлігімен ерекшеленеді. Бірақ көгалдандыруда барлық қол жетімді мүмкіндіктер таусылған сияқты көрінеді. Ағаштардың жеміс беруінде кем дегенде кезеңділігін алыңыз. Бригада жыл бойы күш-жігерін аямай, бар икемділікпен жұмыс істейді, бірақ егін орағы болмай қалғандай. Ағаштардың жеміс беруінде кем дегенде кезеңділігін алыңыз. Бригада жыл бойы күш-жігерін аямай, бар икемділікпен жұмыс істейді, бірақ егін орағы болмай қалғандай. Жазда судың аз болуы немесе қазан айында алқапта кейде болатын аяз сияқты табиғаттың тосын сыйлары тағы бар. Олар барлық дақылдардың егінін зақымдайды. Бірақ астықшылар мен қызылшашылардың әр маусымды басынан бастауға мүмкіндігі бар. Бірақ диқандар мен қызылшашылардың әр маусымды басынан бастауға мүмкіндігі бар. Бағбанның әртүрлі шарттары бар: кішкентай көшет он жылдан кейін өнім береді деп сенбей еңбек етсеңіз, жеміс ағашы жеміс бере бастағанға дейін жойылуы мүмкін. Сеніңіз, жұмыс жасаңыз және күтіңіз — бұл бағбанның ұраны. Еңбектің нақты нәтжесң секілді адамды еш нәрсе шабыттандырмайды. Жұмысшы үшін – өз қолымен жасалған бөлшек немесе станок, құрылысшы үшін – тұрғызылған үй, суретші үшін – өзі жасаған кенеп, бағбан үшін – алма деп аталатын қызғылт қырлы ғажайып. Алмалыда егіннің молдығына қуанбайтын, олардың совхозы Жамбыл облысында өндірілген жеміс-жидектің тоқсан пайызына жуығын, ал совхоздар мен совхоздар өсіретін алманың төрттен бір бөлігін өндіретініне мақтанбайтын адам жоқ. Қазақстандағы колхоздар. Бұған А.М.Гусейнов та шын жүректен қуанады, бұл оның бау-бақша шаруашылығын дамытуға қосқан жеке үлесі, бәлкім, ұжымның кез-келген мүшесінен әлдеқайда жоғары. Гусейнов ең бірінші көшеттерді отырғызуға қатысқан. 1963 жылы бау-бақша бригадасының бригадирі болып тағайындалды. Содан бері ол кейде Александр Федорович Панченконың бригадасын ғана алға жіберді, шеберлігі жағынан онша кем емес. Гусейнов бригадасында соңғы үш бесжылдықта жеміс-жидек өнімділігі совхоздағы орташа көрсеткіштен бір жарым-екі есе жоғары.
1978 жылы Азиз Мамедович бөлімшені басқарды — және тағы да сол нәтиже. Оған бекітілген бригадалар көрсеткіштерін айтарлықтай жақсартты. В.Галетко мен Р.Гочяевтың бригадалары бұрын-соңды жоспарларын орындамай, еңбек өнімділігін арттыруға қол жеткізді. Осы озат ұжымның тәжірибесін бір жылдан астам зерттеп, таратып келе жатқан совхоз партия комитетінің хатшысы Шарипа Қасабекқызы Сатылғанова А.М.Гусейнов жолдастарын иманға баули білгендіктен жеңіске жететінін айтады немесе керісінше, табысқа деген сенімділік.
Өнеркәсіптік бақ енді ғана салынған кезде көпшілікке бұл сенім жетіспеді. Жеміс бермеген ағаштарды күту қиын жұмыс болғандықтан, бағбандардың бір бөлігі шөп шабуға немесе нан жинауға кетіп, ақша табуға болатын. Тек Гусейнов, тіпті өз ісіне ғашық болған бірен-саран адамдар ғана ағаштарды ұқыпты күтіп, жеке үлгілерімен басқаларға әсер етті. Олар шыққан ағаштар жеміс беріп, басқа бригадалардағы сол жастағы екпелерден екі-үш есе көп бере бастады. Егін жинап болғаннан кейін кейбір бригадалар тынығуды ұйымдастырды, ал Азиз Мамедович жолдастарын жұмысқа шақырып жатыр — бақшаларды тегін сумен суару керек болды. Көктемде басқалары топырақты тек ылғалмен толтырып жатқаны белгілі болды, ал Гусейнов бригадасы қазірдің өзінде екінші суаруды аяқтап жатыр. Мысалы, оныншы бесжылдықтың екінші жылы нашар болды. Совхозда барлығы 2613 тонна жеміс жиналса, оның жартысына жуығын А.М.Гусейнов бригадасы берді. Көпшіліктің көңілі түсіп, еселенген қайраты бар озық бригада алдағы егіннің іргетасын дайындап жатты. Бөлімге бастық болып тағайындалған Гусейновтың орнына келген жас агроном Келген Сексембаевтың әлі өз тәжірибесі жоқ, әр істе Азиз Маммадұлының айтқанын орындады.
Жаңа басшы басқа бригадирлерге де көп нәрсені үйретті. Міне, нәтиже. Бірінші сала 753,4 гектар алқаптан оныншы бесжылдықтың үшінші жылында 9013 тонна жеміс жинады, бұл қалған екеуінен бір жарым есеге артық.
Азиз Мәмедұлынан кәсібін сұрағанда, ылғи өзі он бес жыл басқарған бригададан бастап, жұмысшыларға туыс болып кеткендей. Олардың көпшілігі жоғары үкіметтік наградалармен марапатталды: Райкүл Карбузова мен Шарпан Смағұлова – «Еңбек Қызыл Ту» орденімен, Альбина Сердцева мен Айымхан Жұрымбаева – «Құрмет белгісі» орденімен, Тамара Гучанова, Балдыртан Қырықбаева және Зинаида Шабаршева – «Ерен еңбегі үшін» медальдарымен марапатталды. Еңбек ерлігі». Гусейновтың өзі Октябрь Революциясы, Еңбек Қызыл Ту, «Құрмет Белгісі» ордендерімен, «Ерен еңбегі үшін» медалімен марапатталған. Мұның бәрі еңбек, тынымсыз шығармашылық ізденіс және еңбектегі көрнекті табыс үшін. Келген Сексембаев атақты бағбанның лайықты ізбасары болып шықты. Р.Гочяев пен В.Галетко сенімге ие болды. Екінші учаскеде Кеңес Ермековтің бригадасы. Өткен жылы бүгінде қабілетті маман Совхоз Әбдірайымов басқаратын үшінші бөлім артта қалды. Он жыл бойы жоспарды орындамай келе жатқан артта қалған бригадаға жас ғалым-агроном Өмірбек Жұбанов жетекшілік етіп тағайындалды. Оның жетекшілігімен өткен жылы команда алғаш рет жеңіс қуанышын сезінді. Егін әлі аз – екі жүз үш гектардың әрқайсысынан жетпіс центнерден ғана өнім алынса да, бригадир енгізген озық агротехнология алдағы уақытта үлкен нәтиже беретіні сөзсіз. Бау-бақша шаруашылығында ұйымдастырушылық жұмыста мол тәжірибесі бар совхоз директоры Г.К.Черепанов пен партия ұйымы мамандармен орта буынды нығайтты. Бау-бақша бригадаларының он бригадирінің алтауының жоғары, төртеуі орта агрономиялық білімі бар. Барлық бөлімдер мен бригадалар шаруашылық жүргізуші ретінде қайта құрылды. 1978 жылы ауыл шаруашылығы совхозға 1 миллион 113 мың сом таза пайда берді, оның 1 миллион 98 мыңы жаңа піскен жемістерді сатудан түсті. Оларға шарап сатудан түскен тағы 250 мың рубль таза табыс қосуымыз керек.
Аудандық партия ұйымы бау-бақша шаруашылығын болашағы зор, табысты сала деп есептеп, жеміс-жидек өнімін арттыруда ұжымға тиімді көмек көрсетуде. Бұл көмек, ең алдымен, ұйымдастыру жұмыстарының деңгейін көтеруден көрінеді. Аупарткомның хатшысы Я.С.Маханова парткомға тәрбие жұмысының жоспарын түзіп, саяси ағарту желісіндегі оқыту үрдісін реттеу, социалистік жарыс ашықтығын қамтамасыз етуге көмектесті. Аудандық ұйымдардың белсенді атсалысуымен бетондалған магистральдық канал тартылды, тарату желісін нығайту және суаруды механикаландыру шаралары жүргізілуде. Әрине, көп нәрсе совхоз басшылары мен мамандарының шеберлігіне, тапқырлығына байланысты болды. Жеміс өнімділігінің артуына барлық бригадаларда су құю және вегетативті суаруды ұйымдастыру ықпал етті. Сумен қамтамасыз етуді жақсарту үшін совхоз жер асты суларын іздестіруде. Мамандандырылған химиялық отряд құрылды. Ағаштарды заманауи өңдеу алма ағаштарының көбелекке және басқа зиянкестерге бейімділігінің күрт төмендеуіне әкелді.
Егер осыдан бірнеше жыл бұрын бүкіл жеміс-жидек өнімін жинап алғаннан кейін бірден сауда желісіне немесе өңдеуге жіберілсе, енді совхоз жаңа піскен жемістерді келесі жылдың мамыр айына дейін өткізетін. 1978 жылы қоймаларда 5000 тонна көкөніс сақталса, бүгінгі күні сақтау сыйымдылығы 7200 тоннаға дейін ұлғайтылды. Бірақ бау-бақша шаруашылығы ауыл шаруашылығының аз механикалан-дырылған салаларының бірі болып қала береді. Совхозда да жасалған ағаштарды қолмен суару, кесу, жемістерді жинау, сұрыптау, жәшіктерге салу жұмыстары жүргізілуде. Бірақ бау-бақша шаруашылығы ауыл шаруашылығының аз механикалан-дырылған салаларының бірі болып қала береді. Совхозда да жасалған ағаштарды қолмен суғару, кесу, жемістерді жинау, сұрыптау, жәшіктерге салу жұмыстары жүргізілуде. Бау-бақша алаңдарынан жеміс-жидектерді тиеу, түсіру және шығаруды механикаландыру, сондай-ақ жемістерді арнайы алаңшалар арқылы сатылы алып тастау бағбандардың жұмысын айтарлықтай жеңілдете алмайды. Совхозда олардың саны 480-ге жуық. Егін жинау науқаны кезінде совхоз бізге көмек сұраса, біз өз кезегімізде облыстық ұйымдардан көмек сұраймыз. Жыл сайын белгілі бір жұмыс дағдысы жоқ мыңға жуық адамды сырттан шақыруға тура келеді. Бұл үлкен қосымша шығындарды қажет етеді. Әрқайсысы екі жүз адам сыятын елу облыстық дала лагері салынды. Осындай тағы үш ғимарат салынуда. Бүгінде бар мың төсек пен төсек-орынға тағы алты жүз жиынтық қосылмақ. Шаруашылық бір жарым мың көмекшіні үш ай бойы тамақтандыруы керек. Олардың мәдени бос уақытын өткізуге де қамқорлық жасауымыз керек. Спорт алаңдары салынуда, аудандағы ең үлкен ауылдық клуб жобалануда, бірақ күзде совхоздың орталық иелігіндегі тұрғындар мен қонақтарды қабылдай алмайды. Жыл сайын мамандар мен бригадирлер шақырылғандарға алмадай нәзік, тез бұзылатын өнімді жинау, орау ережелерін үйретуі керек. Бірақ қала тұрғындарын көптеп жұмылдырғанның өзінде совхоз өнімділігі жоғары жылдарда бүкіл жұмыс көлемін көтере алмайды. Бірақ болашақта жеміс-жидек өндірісі айтарлықтай артады, соған сәйкес егін жинаудағы қиындықтар да артады. Оның қатайтылуы егінге айтарлықтай зиян келтіреді. Әсіресе жұмысшы тапшылығынан әлемде теңдесі жоқ алма сорты Апорт зардап шегеді. Мұнда оған алты жүз гектар — бақшаның жалпы алаңының шамамен отыз пайызы берілген. Жемістер үлкен, олардың орташа салмағы екі жүз грамнан асады, мұнда өте үлкен жемістер де алынады, мұндай үш алманың салмағы бір келіден асады. Біздің апорт тек сыртқы түрі ғана емес, сонымен қатар өте дәмді: целлюлоза нәзік, хош иісті, шырынды.
Сонымен қатар, ол ұзақ уақыт сақталады — наурыз-сәуірге дейін. Бірақ бір нәрсе жаман — піскен алма бағбанға тазалауға өте аз уақыт қалдырады. Оңтайлы күндер 20 тамыздан 15 қыркүйекке дейін. Уақыт сағынышқа баурайды – жоғарыдағы тамаша қасиеттердің жартысы да піскен Апортта қалмайды. Республикадан тыс сапарларымның бірінде мен атақты алма туралы айттым. Тыңдаушылар маған сенбеді. Олардың ешқайсысы біздің Апортымызды қолдарына ұстамаған екен. Ал «Алмалы» совхозында егіннің бір бөлігі шарапқа өңделеді. Ал «Алмалы» совхозында егіннің бір бөлігі шарапқа өңделеді. Бұл 1978 жылы да болды. Бес мың тонна апорттың мыңнан сәл астамы республикаға сатылып, екі мыңы қоймаға қалдырылды, үш жүз тоннасы Мәскеуге жөнелтілді, бір жарым мың тонна піскен және бүлінген жемістер өңделді. шарап. Бірақ Апорт – бұл жай ғана бағалы азық-түлік өнімі емес: бұл біздің визит карточкамыз, мақтанышымыз. «Алмалы» совхозына жетекшілік ететін Қазақ ССР Тамақ өнеркәсібі министрлігі осы сортқа ерекше қамқорлық көрсете отырып, барлық алмаларды дер кезінде жинап алу үшін барлық шараларды қабылдауы керек. Дайындау, сауда, көлік ұйымдары атақты алманы біздің және басқа республикалардың сатып алушыларына тамаша тауарлық және дәмдік қасиеттерін жоғалтпай жеткізуге шақырылған. Бұл совхоз бағбандарының апорт өнімін одан әрі арттыруға моральдық және материалдық қызығушылықтарын туғызар еді.
Совхоз алдында басқа да маңызды істер көп. Ергежейлі және жартылай ергежейлі тамыр сабақтарында жаңа интенсивті бақтарды құру, импульстік суаруды қолдану қажет. Бастапқыда, жаңашылдық екі жүз гектар аумақта енгізіліп, алдағы уақытта кеңінен қолданысқа енеді. Бұл шаралар көшеттерді күтіп-баптау мен егін жинау жұмыстарын айтарлықтай жеңілдетеді. Гербицидтерді кеңінен енгізу, тыңайтқыштарды тиімді пайдалану жолдарын іздестіру және зиянкестермен күресудің биологиялық әдістеріне, әсіресе, көбелектермен күресудің белсенді әдістеріне көшу қажет. Осының барлығы жеміс-жидектердің орташа жылдық өндірісін 25-27 мың тоннаға дейін арттыруға мүмкіндік береді.
