Қазақстан қоғамының нарықтық экономикаға өтуі тауарлар мен қызметтер нарығының кеңеюіне, еркін сауданың ұлғаюына, кейбір салалардағы баға бақылауының төмендеуіне әкелді. Алайда, қазақстандықтардың көпшілігінің табыс деңгейінің төмендігі, бір жағынан, тұтынушылардың таңдау тәжірибесінің жоқтығы, екінші жағынан, сапалы тауарлар мен қызметтердің қолжетімділігін айтарлықтай шектеді. Бұл нарықтық жағдайлар тұтынушылардың кең тараған теріс әрекеттеріне және тұтынушылардың құқықтарын қорғау қажеттілігіне әкелді.
Уақыт өте келе Қазақстандағы экономикалық жағдайдың тұрақтануы және халық табысының артуы тұтынылатын тауарлар мен қызметтердің сапасына қойылатын талаптарды күшейте бастады. Сонымен қазіргі қазақстандық нарықта тұтынушы үшін өзінің тұтынушы құқығын қорғауға дайын болу ерекше өзекті болып табылады. Бұл жерде мұндай дайындықтың жеке тұлғаның тұтынушылық тәуекелдерін еңсеру үшін ғана емес, жалпы қоғамның үйлесімді әлеуметтік дамуы үшін де маңызды екенін атап өткен жөн.
Жақсы нарықтық экономика мемлекеттің араласуынсыз болмайды – ойын ережелерін біреу белгілеуі керек, яғни адамдар өз құқықтарына ие болып қана қоймай, оларды еркін пайдалана алуын қамтамасыз етуі керек.
Қазір Қазақстанда тұтынушылардың шағымдарын қараудың үш сатылы жүйесі енгізілді: тұтынушыларды құқықтық қорғаудың тиімділігіне әсер ететін, сатушыны тұтынушылардың шағымына жауап беруге міндеттейтін жаңа тетіктер, сондай-ақ уәкілетті орган – Тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитетінің рөлін күшейту.
Бірінші кезеңде сатушы сатып алушының талабын дербес немесе тұтынушылардың құқықтарын қорғау ұйымдарын тарта отырып қарауға міндетті. Бұл дауды сотқа дейін реттеу жолымен талаптарды бейбіт жолмен шешуге болатын ең бірінші кезең. Егер сатушы келіссөз жүргізгісі келмесе, онда екінші қадам мемлекетті тартуды көздейді: шағым не тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитетіне, не басқа мамандандырылған органға жіберіледі. Шағымды қараудың үшінші кезеңі сотқа жүгінуді қамтиды.
Бүгінгі таңда тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың ең қолайлы қызметі e-tutynushy.kz деп айтуға болады. Ол қазір пилоттық тестілеу сатысында және әзірге елдегі барлық сауда ұйымдары пайдаланушыға қолжетімді емес. Бірақ үкімет сайтында жарияланған ақпаратқа сәйкес, әрбір сауда субъектісіне бірегей идентификатор беріледі, ол QR-код түрінде сауда нүктелерінде көрнекті жерге орналастырылады. Сатып алушы өз құқығы бұзылды деп есептесе, QR-кодты сканерлеу арқылы жүйеге кіріп, сатушыға, тұтынушылардың қоғамдық бірлестігіне, мемлекеттік органға шағым жолдау мүмкіндігіне ие болады.
Жүйе апелляциялық шағымдарды беру және шағымдарды қараудың бірыңғай терезесі болып табылады. Сервис мемлекеттік органдармен және бизнеспен байланысу процедурасын қолданушы үшін барынша жеңілдетілген: сайтта берілген нақты нұсқауларды пайдалана отырып, бірнеше қадамдармен шағым бере отырып, жүйе қай мекемеге қажет екенін автоматты түрде таниды. Тіркелгеннен кейін тұтынушы өтінішті кім зерттейтіні және кейіннен қарау нәтижесін қайдан алуға болатыны туралы ақпаратты алады.
Кәсіпкер шағымды көріп, қолданыстағы заңнамаға сәйкес тұтынушының заңды талаптарын (егер олар шынымен заңды болса) шағымданған күннен бастап 10 күн ішінде қанағаттандыруы маңызды. Егер бұл орындалмаса, мемлекеттік органдар процеске автоматты түрде тартылады, бұл бизнес үшін айыппұлдарға әкелуі мүмкін.
Бұған қоса, Қазақстан Республикасы Сауда және интеграция министрлігінің Тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитеті бар. Тұтынушы Қазақстан Республикасы Сауда және интеграция министрлігінің Тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитетіне eGov мобильді қосымшасындағы eOtinish қызметі немесе eotinish.kz сайты арқылы шағым бере алады.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитеті. Сондай-ақ @kzpp_bot telegram боты арқылы үндеу жасай аласыз.
Қазақстанда тұтынушылардың құқықтарын қорғаумен айналысатын 65 қоғамдық ұйым бар. Олар тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойынша кеңестер мен көмек көрсете алады.
Еркежан Арын
