Ғасырлармен жалғасып, дәуірлермен жұтылған жалған дүние кімге опа берген. Сол жалғанды жалпағынан бастым деп талай пенде пендешілік жасады. Аяғында, не абырой жоқ, жинаған атағы алмағайыпта айналып келіп өзін оңдырмады. Езеуреп елім деп кеуде қаққанның езуі жыртылып, жағасы ұстағанның қолында кетті. Ал, жаны, жаны жай тапты ма? Қайдам… Ұшқан құстың қанаты талған иен далада шекарасыз өмір сүрген қазақ кімге зиян жасады. Зияны сол момындығы, молдығы мен дархандығы, әлде қараңғылығы…
Иығынан төмен сырғып бара жатқан драп пальтосын бір сілкіп қайта орнына қондырған, ұзын бойлы, қапсағай денелі адам құлаққа ілгіші жоқ дөң көзәйнегін бір түзеп алды да сылаңдай аққан өзен бойындағы биік төбеден айналаға көз тастады. Төменде өзенді жағалай жүгірген бір жанның тым қобалжулы екендігі оқыс қимылдарынан байқалады. Қалтасынан түсіп қалып жатқан дүниелерін қайта-қайта жинап орнына салса да олары түсіп қалуын тоқтатар емес. Біразын жинап алды да төбе басында өзіне тіке қарап тұрған адамға ұмтылды. Қалтасына түскен дүниелерін ең асыл затындай қолына құшақтап ұстап алған. Алыстан ағатайлап келеді. Танитын жанды көргендей жарбаңдай келіп, құлдыраңдай құлап түсті.
-Ахаң-ау, Ахаң-ау, сіз ғой, сіз емессіз бе?! Неге сонша биікке тұрып алғансыз. Мына шашылып жатқан әріптерімді жинар алар емеспін. Бірін алсам, екіншісі құлап қала береді. Сіз аманаттаған әріптер ғой, қиянатқа қалай қиясыз, мен қалай қиямын. Айтыңызшы, Ахаң-ау, айтыңызшы.
Көзәйнегін дәл ортасынан сұқ саусағымен артқа қарай түзеп, жылжытқан Ахаң, қалтасынан әріптері шашылған жанға емес, ағын судан көзін алар емес. Кенет әріпі төгілген жанға жалт қарады. Көзінен шарпыған от көзәйнегін әне-міне шытынатып жіберердей кәрін төгіп тұр.
-Аманат деймісің! Аманатқа қай атаң қиянат жасап еді. Айтшы соны! Түсіндірші. Абақтыда нәр татпай жатқан шағымызда оразамызды сумен ашып, сумен қайта бекітетінбіз. Дінімізге қиянат жасамадық. Ал, сендер дін емес тілді опат қылып алдыңдар. Мен сені бірден таныдым. Қазіргі кейіпіңе қарап көңіл шіркін құлазып тұрғаны. Қазақ тілі, әріптерің шашылып, өз үйіңде кірменің күйін кешіп жүргенің аманатқа адалдығың ба әлде, өркениет деп өзгенің ноқтасынан арыла алмай жүргендігің бе? Айтшы кәне!
-Жооқ, Ахмет аға, жоқ. Қазаққа қазақ тілі керек болмай қалады дегенді мына сіз, оқу құралын құрастырып шыққанда ойламаған да боларсыз. Жетпіс жыл аюдың жетегінде кеткен елім, тілім деп емеуір танытпай қалғаны мені де күйдіріп барады. Сіз жазған «Қырық мысал» арада жүз жыл өтсе де өміршеңдігін жоғалтқан жоқ. Тек соны, түсінер жан болса. «Маса», сіз жазған «Масаның» уы, өз тілінде сөйлеуге ұялатындарға әсер етпей қалды. Қазір үш тілде сөйлеуге құмар бұл қазақ сіз жазған:
«Жүк алды Шаян, Шортан, Аққу бір күн,
Жегіліп, тартты үшеуі дүркін-дүркін.
Тартады Аққу көкке, Шаян кейін,
Жұлқиды суға қарай Шортан шіркін», — дәл осыған саяды.
Бірі көкке, бірі суға, бірі жерге тартады. Арасында шыбын жанын қорғаған мен, қазақтың тілі аққу болып көкке өрлемей, шортан болып суда жүзбей, шаян болып жеріме жерсіне алмай жүргенім. Түсінесің бе, аға, түсінесің бе?!
-Жә, жә, жетер енді. Доғар. Салың суға кетіп, сарайыңның гүлі солғандай күй кешіпсің. Қайда, қайда жүр, елім деген, жерім жеген азаматтар. Қайда халықтың қорғандары, қайда асылдар, қайда?
-Асылдар деймісің. Қырқыншы жылға жеткізбей қырып салған қанды қол саясат қай асылды қалдырды бізге. Өзің де кеттің ғой солардың қатарында. Жиырмасыншы ғасырдың алғашқы жартысы жалпы қазақтың қаймағын жалмап, сөлін ғана қалдырды ғой. Бірақ, өлген жоқпын, тірімін. Әрі қарай да селдір болса да тілім деген жандардың арқасында аман боламын, аман боламын аға, мен өлмеймін.
Тілдің мұңын тыңдаған Ахаң артқа қарай бұрылды. 1905 жылы Қоянды жәрмеңкесінде жазылған Қарқаралы петициясы еріксіз есіне оралды. Онда жергілікті басқару, сот, халыққа білім беру істеріне қазақ елінің мүддесіне сәйкес өзгерістер енгізу, ар-ождан бостандығы, дін ұстану еркіндігі, цензурасыз газет шығару, баспахана ашуға рұқсат беру, қазақ даласына орыс шаруаларын қоныс аударуды тоқтату талап етілген еді. Қазіргі қазақ даласына қарап отырып сол петицияны қайта қайталағысы келгендей. Арада жүз жыл өтіп кетті, бірақ, не деген ұқсастық. Еркін ел, бірақ жүз жыл бұрынғы арызбен қазіргі қоғам үнінің ұқсастығы қайран қалдырды. Алдында тұрған, мен өлмеймін деп, қалтасынан қайтадан әріптері түсіп қалып, оны бүкжектеп жинап жүрген қазақ тіліне қайтадан қарай алмады.
Алаштың асылдары Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатовпен бірігіп, сол кездегі қалың қазақ зиялыларының қолдауына сүйеніп, тұңғыш жалпыұлттық «Қазақ» газетін шығарған кез ше? Сол кезде алдымен Абай туралы жарияланған мақаласы бар еді. Қайран Абай, қазақтың қара өлеңін, қара сөзін қапер алмайтын ұрпақ келеді дегенге сенбей кетті-ау. Оған өзі де сене алар емес.
«Аталы жұртымыздың, адуынды ұлтымыздың әруақты аты деп газетіміздің есімін «Қазақ» деп қойдық. Ұлт үшін деген күштің ұлғаюына күшін қосып, көмектесе қызмет ету қазақ баласына міндет. Қызмет етем десеңдер, азаматтықтың зор жолының бірі осы», деп қаймана қазаққа ұран тастап еді ғой. Азаматтықтың зор жолын ұстанғандар 37-нің оғынан аман қалмады ма? Қандай қасірет, қандай өкініш…
-Ахмет аға! Сіз мені естіп тұрсыз ба? Аға!
-Иә, айта бер.
-Аға, сіз жазған қазақ әліппесі мен қазақ тілі оқулықтары, қазақ графикасы, қазақ фонетикасына икемделген араб таңбалары, жуанды — жіңішкелі үндестік заңына сай жазуға ыңғайлы дәйекші белгілер, 24 таңбадан тұратын «қазақ жазуы» деп, сол кезде аталған «Байтұрсынов жазуы» ұлттық графикамыз, бәрі-бәрі, өзгерді ғой. Жойылды. Қазір қырық екі әріпті қырық жамау болған киіміме сыйдыра алмай жүргенім. Ал, латын әліп-биі балағымызға жармасып, ол келеді табандап. Заман сайын өзгерген, төте жазудан кириллица, енді міне латын. Бұл елдің болашағына алаңдаймын. Білесіз бе, алаңдаймын.
-Білемін, — деп қысқа қайырды Ахаң.
Ел, қайран ел, қалың қазақ. «Алаш» партиясы бағдарламасын даярлаған кезде осының барлығы ескерілген еді. «Алаш» демекші, абақтыға қамап арқадан көшіріп жіберсе де ардақты ісін ақырына дейін жеткізем деген асыл армандар сол «Алашпен» ұштасып жатып еді ғой. 1919 жылы Алашорда үкіметі атынан Мәскеуге Кеңес үкіметімен келіссөзге барғаны, 1920 жылы Ленинге үкіметінің Қазақстанды басқару ісіндегі жұмысын қатал сынға алған хаты, Қазревком мүшесі ретінде Қазақстан — Ресей шекарасын бекіту ісіне араласқан кезеңдер, Қостанай уезін Челябинск облысына қосу туралы шешіміне қарсы жазған саяси наразылығы жерді алып қалуға негіз болған еді. Бірақ, олар қандай күшпен, қандай еңбекпен жасалды десеңізші…
Лениндер мен Голощекиндер көзі құрыды, жер қайтарылды, ал, тілдің тым құлдырап кетуіне не себеп? Идеологияны қылышпен қатар ұстайтын Кеңес дәуірінің озбырлығы, соның қиянаты болар. 32-де халықты аштықтан қырып салған Үкімет үшін тілді жойып жіберу түк те емес-ау. Бірақ, ел болып, еңсесін түзегені отыз жыл болған қазағыма енді не жорық. Ел болсақ деп етікпен су кешіп, Орынбор түрмесінде тісімізді қайрап жатқан, Мәскеудің Бутыркасында көзіміз қарауытып, Сібірде бел қайыстырып жүрген заман емес қой қазір.
-Ахмет аға! Тым ойға беріліп кеттіңіз.
-Оның рас. Мен туралы ел егемендігін алғанда: «Байтұрсынұлы – қазақ кәсіби журналистикасын қалыптастырған ірі қайраткер. Ол қазақ халқына, зиялы қауымға газеттің қоғамдық қызметін ұғындырып, баспасөздің өркениетті, тәуелсіз елге аса қажет нәрсе екенін жанкешті іс-әрекетімен көрсетті. Байтұрсынұлы бас редактор болған «Қазақ» газеті қоғамдық ойға ірі қозғалыс, рухани санаға сілкініс әкелді. «Қазақ» газеті халықтың рухын сергіткен ірі құбылысқа айналды. Байтұрсынұлы – әлеуметтік мәселелерге, қоғамдық ой-пікірге ықпал жасаған публицист. Оның мақалалары ғылыми байыптауымен, өткір ойларымен сол кезеңнің шындығынан хабар береді. Абайдың қоғам өмірінің демократиялық құрылысы туралы ойларын дамытып, саяси-әлеуметтік жағдай, оқу-ағарту, халықтың тұрмыс-тіршілігі туралы мәселелерді қозғады. Қазақ зиялыларының жан-жақты білімдар әрі саяси күресте шыңдалған легін қалыптастыруда Байтұрсыновтың публицист, баспасөз ұйымдастырушы ретіндегі еңбегі ұшан-теңіз. Ол – қазақ ғылымы тарихында ұлттық әліпби жасап, жаңа үлгі ұсынған реформатор», — деп жазыпты.
Етілген еңбек қан мен тердің қатар төгілуінен жүрді ол кезде. Бірақ, сол еңбектің лайықты жалғасын көргім келеді. Қазақ тілінің жұрым-жұрымы шыққанын емес, көсегесі көгергенін көргім келеді. Ел деп, тіл деп еңбек еттік. Есіл ерлер сол үшін жазықсыз қамалды, атылды, асылды. Солардың жүрген жолы, жан алысқан еңбегі қазақ үшін болды, тіл үшін, ел мен жер үшін болды. Сол заманмен салыстырғана «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» уақытта барлығын қайтадан қалпына келтіру ендігі ұрпақтың еншісі. Ол қалпына келмесе басында біз сөз еткен аманаттың орындалмағаны. Бұл қазақ деп өмірден өткен зиялыларының әруағын сыйламау.
-Бұл белгі табылып тұр біздің жұрттан,
Таласып, бір-бірінің жүзін жыртқан.
Алданып арадағы дау-шарына,
Қатерден қапері жоқ келер сырттан, — деп едіңіз ғой. Аға, есіңізде ме?
Осыдан жүз жыл бұрын сіз мысал етіп жаған «Үлес» атты өлеңіңіз. Бізді құртқан қаперсіздік. Ыждахат жоқ, тойымсыздық билеген мына заман әдебиетің мен мысалыңа пысқырып та қарағысы келмейді. Бірақ, «жау жоқ деме, жар астынданы» елемейді. Сол елемеушілік, бос мақтан, қорқақтық, еліктеушілік тілден бездірді. Ахмет аға, қазір бізге өзіңіз Мәскеуде кітап қылып шығарған «Ер Сайындай» батырлар қажет, әйтпесе сіз арнайы жүйелеп, жинақтаған қазақ ауыз әдебиетіндегі жоқтау-жырлар топтамасын тілімізге арнап отыратын түріміз бар. Мен өзіңіз зерттеген қазақ тілінің дыбыстық жүйесі мен грамматикалық құрылысымен жүргім келеді, қазақтың жазба тілін бөтен тілдерден келген қажетсіз сөздерден арылтқан, синтаксистік құрылысын өзге тілдердің жат әсерінен тазарғанын қалаймын, қазақ прозасын жасанды кітаби сипаттан арылтып, халықтық сөйлеу тәжірибесіне ыңғайластыру үшін ғылыми терминдерді қалыптастырған сіздің тәсіліңізбен жүргім келеді. Аға, түсінесіз бе, сол жолмен жүргім келеді. «Ң» мен «І», «Қ» мен «Ғ»-ның обалына қалуда бұл қазақ.
Ахаң мырс етіп күлді.
-Менің өлеңімді өзіме мысал етіп отырсың ғой.
Күздің суық желінен шапаны мен әдемі мұрты желбіреп тұр. Жерден қалың жусанның бірін жұлып алды да құшырлана иіскеді. Қазақ даласы самалының иісі, қазақ даласының символы ғой бұл жусан. Сол жусанның қадірін білмей бара ма бұл қазақ, қалай өзі. Сұрақтар көп, жауап мардымсыз.
-Бірлік қып іс етуге шорқақ жұртым,
Табылса оңай олжа, ортақ жұртым.
Сияқты қара қарға шуылдаған
Үрейсіз қоян жүрек қорқақ жұртым.
Шорқақтығы мен қорқақтығы, оңай олжа мен шуылдақтығы араға ғасыр өтсе де әлі қалмағанына таң қаламын.
«…Ахмет қазақ ұлтына жанын аямай қызмет қылды. Халықтың арын іздеп, өзінің ойға алған ісі үшін бір басын бәйгеге тікті» деп жазған екен мен туралы Сәкен. Сәкен Сейфуллинді айтамын. Ол өзінің басын қандай қауіпке тікпеді десеңші…
Ел үшін басыңды бәйгеге тігуге болады, бұл ардың ісінен ардақты. Отарлық, оңай олжаға құмарлық, міскіндік пен жағымпаздық жарға жығып тыныпты. Әттең…
-Ахмет аға, басын сіз сияқты бәйгеге тікпесе де Мұхтарлар мен Мұқағалилар, Ғабит мен Ғабидендер менің көркемдігімді көрді-білді, көкке көтерді, сарайымды ашып, бұлбұл етіп сайратты. Алайда, олар да арманда кетті, арманда. Мұхтар Әуезов сіз туралы: «…Кешегі күндерге дейін бәріміз жетегінде келгенбіз. Қаламынан туған өсиеті, үлгісі әлі есімізден кеткен жоқ. Патша заманындағы үкіметтік өр зорлыққа қарсы салған ұраны, ойымызға салған пікірі әлі күнге дейін үйреніп қалған бесігіміздей көзімізге жылы ұшырайды, құлағымызға жайлы тиеді» деп жазған еді ғой. Сол өсиетті, сол ұран, сіз айтқан пікірді бүгін естігім келеді.
Балағына жармасқан латын қарпінен шатасқан қазақ тілі қойнына жинаған барлық әріптерін шашып алып, қайтадан тізерлей отыра қалып жинай бастады. Өзі тоқтамай сөйлеп жатыр.
-Аға, біз бәрібір жеңеміз. Мерейіміз үстем, тынысымыз кең, қанатымыз құлаштай болады. Мен оған сенемін аға, сенемін. Аға, Ахмет аға, тоқтаңызшы, қайда барасыз, тоқтаңыз, қалдырмаңыз мені, қалдырмаңыз, өтінем.
Қазағым, елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш көзіңді, оянып.
Қанған жоқ па әлі ұйқың,
Ұйықтайтын бар не сиқың?!,
Ахаңның шапанын желбіреткен суық жел осы бір өлеңді ызбарлана бүт далаға жеткізіп тұрғандай. Талауда малың, қамауда жаның, аш көзіңді, оянып, аш көзіңді, аш көзіңді, оянып…
Ахаңның бейнесі тау сілемдерінен төмен түскен қалың тұман ішінде ғайып болып кете барды.
