– Қазіргі қоғамда цифрландырудың қаншалықты маңызды екенін бәріміз білеміз. Қазір мемлекеттік, банктік және басқа қызметтерді онлайн түрде ала алуға болады. Алайда, өкінішке орай, қылмыстық құрам, оның ішінде алаяқтар да бұл мүмкіндіктерді белсенді пайдаланады. Осы уақытқа дейін жыл басынан бері 6500-ге жуық интернет алаяқтық фактісі тіркелген. Ең көбі Астана, Алматы және Қарағанды қалаларында тіркелді. Алаяқтардың әрекеті нәтижесінде азаматтарға 3 миллиард теңгеден астам залал келтіріліп отыр, — деп атап өтті полиция депаратаментінің қызметкерлері.
Алаяқтықтың ең көп таралған түрі әлі күнге дейін танымал сауда платформаларында, сондай-ақ әлеуметтік желілерде, Instagram, Telegram және WhatsApp сияқты жедел хабарландыруларда жарнамаларды орналастыру арқылы онлайн сауда жасау жолдары болып табылады.
Алаяқтар әдетте OLX, Wheels, Roof және әлеуметтік желілер сияқты танымал сайттарда жарнамалар жариялайды. Олар тауар немесе қызметтер үшін әдейі төмен бағаларды көрсетіп, алдын ала немесе толық төлемді талап етеді. Республикада мұндай алаяқтықтың 2 мыңнан астам фактісі тіркелген.
Технологияның дамуы мен интернеттің кең қолданысының таралуына байланысты интернет-алаяқтық тек Қазақстан ғана емес, көптеген басқа елдер де кездесетін күрделі мәселеге айналды. Бұл мақалада біз Қазақстандағы онлайн-алаяқтықпен байланысты негізгі қауіптерді қарастырамыз, сонымен қатар өзіңізді және қаржылық мүдделеріңізді қорғау бойынша сақтық шараларын атап өтеміз.
Интернеттегі алаяқтықтың түрлері
- Фишинг — алаяқтардың өздерін сенімді ұйымдар немесе жеке тұлғалар ретінде жасырып, құпия сөздер, банктік ақпарат және несие картасының нөмірлері сияқты жеке ақпаратты алуға әрекеттенетін әдіс. Бұл жалған электрондық пошталар, веб-сайттар немесе әлеуметтік желілер арқылы болуы мүмкін.
- Карта деректерін пайдаланатын алаяқтық түрі. Бұл жағдайда алаяқтар адамдардың карта деректеріне қол жеткізіп, оны рұқсатсыз транзакциялар немесе сатып алулар жасау үшін пайдаланады. Бұл сканерлеу, жалған веб-сайттар немесе зиянды бағдарламалар арқылы болуы мүмкін.
- Кибер бопсалау — бұл төлем төленбес бұрын компьютерлік жүйелерге кіруге тыйым салу немесе құпия деректерді шифрлау арқылы адамдарды немесе ұйымдарды бопсалау процесі. Бұл ransomware сияқты зиянды бағдарламалар арқылы болуы мүмкін.
Сақтық шаралары және қорғаныс
Жеке ақпаратты бергенде абай болыңыз. Құпия сөздер, банк ақпараты немесе несие картасының нөмірлері сияқты жеке ақпаратты ешқашан электрондық пошта арқылы немесе сенімсіз веб-сайттарда бермеңіз. Веб-сайт мекенжайларын тексеріңіз және олардың HTTPS арқылы қорғалғанына көз жеткізіңіз.
Электрондық хаттар мен сілтемелерді ашқанда сақ болыңыз
Белгісіз жіберушілердің электрондық пошталарын ашпаңыз немесе күдікті сілтемелерді баспаңыз. Әсіресе электрондық пошта немесе сілтеме жеке ақпаратты немесе қаржылық транзакцияларды сұраса, сақ болыңыз.
Сенімді антивирустық бағдарламалық құралды пайдаланыңыз. Құрылғыларыңызға сенімді антивирустық бағдарламалық құралды орнатыңыз және оны жүйелі түрде жаңартыңыз. Бұл сізді зиянды бағдарламалардан қорғауға және күдікті веб-сайттарға кіруге тыйым салуға көмектеседі.
Қаржылық операциялар мен есептерді қадағалаңыз. Қаржылық транзакцияларыңыз бен есептерді жүйелі түрде қарап шығыңыз. Күдікті әрекетті немесе рұқсат етілмеген транзакцияларды байқасаңыз, дереу банкке немесе қаржы мекемесіне хабарласыңыз.
Білім және хабардарлық. Интернеттегі алаяқтықтың әртүрлі түрлерін және өзіңізді қалай қорғау керектігін жақсы біліңіз. Интернеттегі алаяқтықтың алдын алу бойынша ұсыныстар мен кеңес беретін ресми ақпарат көздеріне немесе мамандандырылған ұйымдарға жүгініңіз.
Қорыта айтқанда, интернеттегі алаяқтық Қазақстанда үлкен қауіп болып табылады, бірақ дұрыс сақтық шаралары мен ақпараттандыру шаралары арқылы сіз өзіңізді және қаржылық мүдделеріңізді қорғай аласыз. Жеке ақпаратты беру кезінде сақтық, сенімді антивирустық бағдарламалық құралды пайдалану желідегі алаяқтықты болдырмаудың негізгі факторлары болып табылады. Бұл мәселемен күресуде білім мен хабардарлық та маңызды рөл атқарады.
Сол сияқты, Ұлттық Банктің kazcoins.nationalbank.kz интернет-дүкенінің сатып алушыларына сатып алынатын коллекциялық монеталар санына қойылған шектеулерді айналып өту үшін арнайы бағдарламалық қамтамасыз етуді сатып алуды ұсынатын алаяқтардың белсендірілгені туралы ескертеді. Осылайша, мессенджерлерде және әлеуметтік желілерде Қазақстан нумизматтарының тақырыптық топтарындағы алаяқтар Ұлттық банк интернет-дүкенінің қоржынына коллекциялық монеталарды автоматты түрде қосатын «ассистенттік бағдарламаға» бір реттік кіруді ақылы түрде (кез келген мөлшерде) ұсынады.
Жоғарыда айтылғандарға байланысты Ұлттық Банк сақ болуды, интернет-дүкенімен жұмыс істеу үшін күмәнді бағдарламалық қамтамасыз етуді сатып алмауды немесе қолданбауды сұрайды. Сонымен қатар, сатып алынған монеталардың санына шектеуді Ұлттық Банк әрбір транзакция бойынша тексеретінін хабарлайды, бұл монеталарды, тіпті егер олар монеталар қоржынына сәтті қосылған болса да, белгіленген лимиттен асырып сату мүмкін еместігін білдіреді.
Интернет-алаяқтық көптеген елдерде, соның ішінде Қазақстанда да кездесетін күрделі мәселе. Интернеттегі алаяқтық түрлеріне фишинг, картамен алаяқтық, кибер бопсалау және т.б. жатады. Алаяқтар жалған электрондық пошталарды, веб-сайттарды және әлеуметтік желілерді қолданатын сенімді ұйымдар мен жеке тұлғалар ретінде көрінеді. Қазақстанда қаржылық алаяқтық пен киберқылмыспен байланысты мыңдаған интернет-алаяқтық фактілері тіркеліп жатыр. Дегенмен, көптеген алаяқтық жағдайлары тиісті орындарға хабарланбайды, сондықтан нақты сандар одан да көп болуы мүмкін. Өзіңізді онлайн алаяқтықтан қорғау үшін жеке ақпаратты беру кезінде абай болу, күдікті электрондық пошталар мен сілтемелерді ашпау, сенімді антивирустық бағдарламалық құралды пайдалану және қаржылық транзакцияларыңызды жүйелі түрде тексеру маңызды. Білім және алаяқтық туралы хабардар болу да онлайн алаяқтардан қорғауда маңызды рөл атқарады.
Еркежан Арын
