Кез-келген азамат санасында,қоғамдағы және кез-келген әлеуметтік жүйедегі адамдардың көпшілігінің мемлекеттік аппараттың қызметін бағалау кезінде оны көбінесе «әкімшілік озбырлықтың «қолайсыз, баяу, тиімсіз көзі»деп атайды. Сондықтан ,мемлекеттік басқарудағы кез келген реформаның мақсаты мемлекеттік аппаратты «тиімді, жинақы және жұмыс істейтін» ету болып табылады. Өйткені, бізге шешімдерді әзірлеу, қабылдау және орындаудың тиімді және нақты технологиясы қажет деген тұжырым даусыз.
Бұл ретте, қабылданатын шешімдердің сапасын қамтамасыз ету үшін, құқықтық тәсіл нормативтік актілердің өмірден қарапайым қалып қоюы және өмірлік жағдайлардың алуан түрлілігін қамтудың мүмкін болмауы себебінен жеткіліксіз.
Нормативтік құқықтық актілер шенеуніктің қызметін шектеу үшін жоғарғы және төменгі шекараны белгілейді, бірақ көбінесе оны анықтамайды. Әлемде проблеманың мазмұндық аспектілеріне бағдарланған. Алайда, шенеунікке қабылданатын шешімдердің сапасына және олардың тиімділігіне кепілдік беретін технологиялар әлі де белгілі. Бұл қазіргі жағдайда қарапайым адамға көрінуі болып табылады.
Бірақ, сіз әлемге шенеуніктің көзімен қарауыңыз керек, үлкен, ұнамсыз, баяу және тиімсіз құрылғы қалай жоғалып кетсе және біз әдемі, тиімді жұмыс істейтін жүйені көреміз, ол сіздің көп немесе аз жайлы өміріңізге қол сұғудан сенімді қорғалған.
Сонымен қатар, экономикалық тұрғыдан басқа, мемлекеттік қызметшілердің психологиясын, олардың мүдделерін, мақсаттары мен экзистенциалды қажеттіліктерін үлкен және ықпалды топ ретінде ескеру қажет.
Бұл ретте, жеке сектордағы жұмыс институттары және мемлекеттік сектордағы қызметтер қазіргі заманғы ұғымдарға негізделген және оларда біздің ұлттық мәдениетіміздің, тарихымыз бен дәстүрлеріміздің ерекшеліктері тікелей немесе жанама түрде ескерілген.
«Қызмет» және «қызмет ету» сөздерінің көптеген мағыналары бар, оларды сәйкесінше «жұмыс» және «жұмыс жасау» сөздерінен ажыратылады. Мысалы, мемлекеттік қызметші туралы оны «қызмет етеді» деп айтуға болады, бірақ оны «жұмыс істейді» деп айту күлкілі; керісінше, шахтер туралы «ауыр физикалық жұмыс жасайды» деп айтады, «ауыр физикалық қызмет атқарады»деп айтуға болмайды.
В. Далдың түсіндірме сөздігіне сәйкес,»Қызмет – пайдалану, пайда, басқалар үшін өмір, қызмет, пайдалы іс; қызмет ету – мақтан тұту, жарамды, пайдалы болу, құрал, мақсат үшін құрал болу, бизнеске бару, қажет болу».
Мемлекеттік қызметте негізгі ұғым «лауазым» болып табылады, оның негізінде міндеттерді еске түсіретін «керек» етістігі жатыр. Сонымен бірге, «position» ағылшын тіліндегі баламасы ұйымдық құрылымдағы жағдай туралы көбірек айтады (в.Далдың анықтамасы бойынша, лауазым – бұл «қызмет орны»).
Күн сайын мыңдаған қазақстандықтар жұмысқа, Мемлекеттік қызметке барады. Екі кәсіптің де ортақ тұстары көп: кейбір лауазымдық міндеттерді орындау міндеттілігі, кем дегенде оларды орындау құқықтарының болуы, олардың іс-әрекеттері үшін жауапкершілік, материалдық сыйақы және қызметті нормативтік-құқықтық реттеу. Айтарлықтай айырмашылықтар бар. Мысалы, жеке сектор қызметкері орындалған жұмысы үшін жалақы алады. Толығырақ: жалақы немесе еңбек ақысы. Егер олар жұмыс үшін ақы төлесе, онда қызметкер неғұрлым көп жұмыс істесе, соғұрлым ол физикалық және ақыл-ой күш-жігері үшін өтемақы алуы керек. Осы жерден қорытынды жасасақ, жеке секторлы жалдамалы жұмысшының еңбекақы шегі болмауы қажет.
Сонымен бірге, мемлекеттік қызметкердің жалақысы барлық өзгерістерге қарамастан қатаң бекітілген лауазымдық жалақы деп аталады. Демек, мемлекеттік қызметшінің қаржылық жағдайын жақсартудың негізгі әдісі- мансапқа жету болуы керек.
Шенеуніктің өз міндеттерін атқаруы үшін оған қажетті өкілеттіктер беріледі. Сонымен бірге, белгілі бір биліктің болуы оны теріс пайдалану мүмкіндігін ашады, сондықтан жеке сектор қызметкерінен айырмашылығы, заңнама мемлекеттік қызметші үшін нақты шектеулер белгілейді.
Шектеулердің көлемі қарама – қайшылықты талаптардан анықталады: бір жағынан, олар билікті теріс пайдалануға кедергі келтіруі керек, ал екінші жағынан, лауазымдық міндеттерді орындауға кедергі келтірмеуі керек. Шектеулердің көмегімен қызметкерлерден кейбір құқықтарды алып тастау (мемлекеттік қызметшілердің кейбір санаттары үшін, кейде тіпті Конституциялық), жүйені теңдестіру үшін заң шығарушы тұрғысынан жеңілдіктер, артықшылықтар, кепілдіктер түрінде жеткілікті өтемақы ұсынылады.
Осылайша, жұмыс беруші физикалық және ақыл-ой ,күш-жігерін өтейтін жеке сектор қызметкерлерінен айырмашылығы, мемлекеттік қызметшілер оған жағымсыз шектеулердің орнын толтыруға сенуге құқылы.
Өтемақы неғұрлым көп болса, соғұрлым мемлекеттік қызметшілердің саны теріс пайдаланудан бас тартады және, керісінше, өтемақы неғұрлым аз болса, соғұрлым шенеуніктер заңды бұзады.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде, мәндік ерекшелік «жұмыстар» атынан «қызмет» жүреді сонымен қатар, жұмыс істейді әрқашан біреуді, ал қызмет – бір нәрсе. Бұл ұғымдарды талдау тривиалды емес тұжырымдарға қол жеткізуге мүмкіндік береді, мүмкін, олар көптеген елдерде мемлекеттік басқару жүйесін реформалауды оңтайландыру үшін қолданылады.
Тиісінше, адам қызметінің кез-келген саласы (немесе кәсібі) өзінің кәсіби немесе есте қаларлық күніне (мерекесіне) ие, әсіресе өз азаматтарының өмір сапасына, мемлекеттік қызмет сияқты үлкен әсер етеді.
БҰҰ Бас Ассамблеясы 2003 жылғы 7 наурыздағы 57/277 қарарында 23 маусымды Біріккен Ұлттар Ұйымының Мемлекеттік қызмет күні деп жариялау туралы қаулы шығарды.
Аталған құжатта мүше мемлекеттерді осы күні Мемлекеттік қызметтің қоғам өмірі үшін маңызын және оның даму процесіне қосқан үлесін жариялау үшін арнайы іс-шаралар ұйымдастыруға, мемлекеттік қызметшілерді марапаттауға, сондай-ақ жастардың өмірлік мүдделерін мемлекеттік қызметші мансабы туралы шешімдер қабылдау бағытына бағдарлауға шақыру қамтылған.
Орнықты даму саласындағы мақсаттарға қол жеткізу үшін «үкіметтерге саяси реформаларды ілгерілету, институционалдық үйлестіру, шешімдер қабылдаудың инклюзивті процесі, сондай-ақ мемлекеттік қызметтер көрсетудің тиімді, жауапты, жалпыға бірдей және есеп беретін жүйелері үшін инновациялық және интеграцияланған тәсілдерді пайдалану керек». Осы бағыттағы үлкен және тынымсыз жұмыспен көп жылдар бойы біздің еліміз – Қазақстан Республикасының басшылығы да айналысып келеді!
Е.ТУМАБЕКОВ, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің Жамбыл облысы бойынша департаментінің Мемлекеттік қызмет басқармасының басшысы
