Қазіргі Қазақстан – көпмәдениетті, көпэтносты және поликонфессиялық мемлекет, онда конфессияаралық және этносаралық келісімді нығайту азаматтық қоғам тұрақтылығының негізгі факторларының бірі болып табылады. Маңызды бағыттарының бірі этносаралық және конфессияаралық келісім үлгісі болып табылатын көреген ішкі саясатының арқасында Қазақстан бүкіл әлемге танылды.
Елімізде егеменді дамудың алғашқы күндерінен бастап конфессияаралық және этносаралық келісімді нығайту мәселесі басымдыққа ие болды. Бүгінгі таңда Қазақстан этностық бірегейлікті сақтай отырып, барлық этностардың тең мәдени дамуы мен өзін-өзі жүзеге асыруын қамтамасыз ететін қағидаттарға негізделген этносаралық және мәдениетаралық өзара іс-қимылды білдіретін қоғам болып табылады. Қазіргі әлем этникалық мәдениеттердің өзара әрекеттесу және өзара әсер ету теориясы болып табылатын жаһандану ықпал ететін этностардың интеграциясы, консолидациясы процестерімен сипатталады. Қазақстанның қазіргі этнореалиялары үшін этнобірлесу процестерінің ең үлкен маңызы бар, олар үш негізгі түрге бөлінеді: консолидация, ассимиляция, этносаралық интеграция. Этносаралық және конфессияаралық қатынастарды зерттеу үшін аккультурация процесі маңызды, өйткені ол ассимиляциядан айырмашылығы этникалық бірегейлікті сақтайды. ХХІ ғасырда этникалық өзіндік сананың өсуі, этномәдени бірегейліктің қалыптасуы сияқты объективті, табиғи процестер дамыды. Қазіргі Қазақстандағы этномәдени бірегейлік процесі қоғамдағы сол немесе басқа этностардың рөлінің артуы, оны басқа этностардан ерекшелендіретін ерекше белгілерді іздеумен сипатталады.
Діни руханияттың жаңғыруы жағдайында дін этномәдени бірегейлік факторы болып табылады. Қазіргі қазақ қоғамында этномәдени бірегейліктің факторлары республикада тұратын этностардың ислам, христиан және басқа да діни сенімдері болып табылады.
Қазіргі қазақ қоғамының маңызды белгілерінің бірі – этностардың менталитетінде көрініс тапқан этникалық мәдениеттер мен құндылықтардың сан алуандығы, олардың мәдени ерекшелігі, ұлтаралық келісім. Әртүрлі мәдениеттердегі құндылықтар ерекше сипатқа ие, нәтижесінде жалпы адамзат үшін әмбебап мәдени кодты білдіру мүмкін емес, оларды бөлек талдау ғана қоғам үшін де, ғылым үшін де пайдалы болады. Тұлғалық қасиеттерде көрінетін негізгі рухани негізсіз, адамның қатысуынсыз рухани мәдениет те, оның құндылық негізі де ұзақ уақыт бойы сақталып, өмір сүре алмайды. Рухани мәдениеттің өміршеңдігі материалдық мәдениетпен салыстырғанда әлдеқайда ұзағырақ, ол сыртқы әсерге ұшырағандықтан өте тез «жарамсыз күйге» түседі. Рухани мәдениет мәдениеттің ішкі әлемін білдіретіндіктен, әлдеқайда ұзақ сақталады, өйткені ол Адам өзіне қабылдайтын сыртқы әсерлерден қорғалған, содан кейін өзі арқылы өтіп, мәдениеттің сыртқы әлеміне жобалайды. Рухани жаңғыру – қазіргі қазақстандық қоғамның маңызды бағыты, өйткені руханиятсыз адам өмірінің мән-мағыналық факторларын бағалаудың, ұрпақтар арасындағы байланысты орнатудың, мәдени дәстүрлер мен құндылықтардың сабақтастығын сақтаудың нақты мүмкіндігі жоқ. Әрбір этностың рухани құндылықтарының рөлі және оларды сақтаудың демократиялық қоғам құру мен мемлекеттің гүлденуі үшін маңызы көптеген ұлы ойшылдардың нысанасына айналды. Тарихи даму ағымында ұсынылған рухани құндылықтар әр этностың менталитетінде өз көрінісін табады. Дін – мәдениеттің рухани-адамгершілік құндылықтарының негізгі қайнар көзі. Онда адам өзінің болмысы мен тағдырының негізгі мәселелеріне, жоғары экзистенциалдық мәндер мен құндылықтарды жүзеге асыруға бұрылады. Адам әлемге, оның тәртібі мен құпиясына қосылу мүмкіндігін алады, оның жалпы контексіне, байланыстарының мазмұнына енеді. Дін – мәдениеттің маңызды тірегі. Бүкіл адамзаттың дамуындағы рухани іргетас ретіндегі діннің рөлі арта түскені анық.
Дін әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде мәдениеттің гуманистік миссиясын орындайды. Посткеңестік кеңістікте мәдени бірегейлікке ие болу жағдайында дін әлеуметтік интеграцияның құралы ғана емес, сонымен бірге әлемді игерудің ерекше тәсілі болып табылады. Дін ғылымға қарағанда адамға түсінікті, оның нақты адами мәселелеріне жақын, жүрегіне, сезіміне сөйлейтін, моральдық-этикалық көңіл-күйді байланыстыратын тілде сөйлейді. Бұл тұрғыда қоршаған шындықтың, дүниенің рухани-практикалық дамуы ұсынылып, мәдениеттің құндылық-семантикалық бірлігінде көрініс табады. Мәдениетте қалыптасқан құндылықтар жүйесі халықтың ұлттық-мәдени болмысының маңызды шартына айналды. Рухани-адамгершілік құндылықтардың ең бай материалы адамның өзін-өзі таныту және рухани мүмкіндіктерін беру құралы болып табылатын поэзия, эпос, тіл, ауызекі халық шығармашылығы, т.б. Этностың рухани құндылықтары ғасырлар бойғы жасампаздық пен жасампаздық қызметінің нәтижесі. Рухани мәдениет әрбір адамның ішкі дүниесін және оның рухани құндылықтарды жасаудағы қызметін білдіреді, оған ғалымдардың, жазушылардың, өнер қайраткерлерінің, заң шығарушылардың еңбектерін жатқызуға болады. Рухани қызмет өнімдері немесе рухани құндылықтар — кітаптар, кенептер, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер, ауызша поэзиялық өнер және т.б. қазіргі қазақтардың діни синкретизмін көрсетеді. Рухани мәдениет қоғамдық сананың әртүрлі формалары арқылы көрінеді және өнерде, әдеби, сәулет және басқа да ескерткіштерде, адам қызметінің нәтижелерінде бейнеленеді. Мақал-мәтелдер, сөз және халық даналығының басқа да үлгілері рухани мәдениеттің құрамдас бөлігі бола отырып, өмір динамикасына сәйкес келетін дүниетанымның қайталанбас қабілеттері мен тұтастығын сипаттап қана қоймай, адамға мақсатты түрде әсер ететін, қоғамда үлкен рухани-адамгершілік әлеует алып, құндылық бағдар құралы ретінде әрекет етеді. Қазіргі заманның басты мәселелерінің бірі – Қазақстанда тұратын этностардың жаңа руханиятын тәрбиелеу және қалыптастыру.
Қазіргі Қазақстандағы көпмәдениетті білім беру өскелең ұрпақты толеранттылыққа, басқа этностардың, оның ішінде діни топтардың мәдени құндылықтарына құрметпен қарауға тәрбиелеуге ықпал етуі тиіс. Қазіргі жағдайда Қазақстан этностарының рухани келісімі мен мәдени бірлігінің мызғымас рухани негізі қандай құндылықтар, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар жүйесі болып табылады деген сұрақ өзекті бола түсуіне байланысты этностардың бай мәдени мұрасын дамыту қажеттілігі туындауда.
Еркежан Арын
