(қысқартылып алынды)
— Айтыста жеңіліп көрдіңіз бе? — деп сұрадым бір күні әкемнен.
— Е, баламысың деген-ау! Мен пәленнен жеңілдім деп мойындаған ақынды осы жасқа келгенше естіген де, көрген де емеспін. Анау Алатаудың биік шыңдарына қарашы. Бірі – асқар биік, бірі – аласа. Ақындар да сондай қарағым. Оларға баға беретін де, төрелік ететін де халық, содан соң уақыт. Сондай шыңдардың бірі – ақын Ләтипа деп еді. Әкемнің сондағы айтқан осы бір әңгімесі есімде қалыпты….
…Хантауды бөктерлеп жүріп келеміз. Астымдағы құла қасқа құлақтарын қайшылап, аяқтарын екілене басып, дегбірсізденіп келеді. “Артқы айылдың батқанын иесі емес, ат білер” дегендей, ұзақ жолдан қажыған жануар алдымызда ауыл бар екенін, соған тезірек жетсе, жаны сая табарын сезгендей басын шұлғып-шұлғып қояды.
Осы ауылға жақындаған сайын менің де жүрегім өрекпіп, кеңілімде бір қобалжу пайда болғандай. Өйткені бүл көзбе-көз жолықсам, отты өлеңдерін өз құлағыммен естісем деп армандап жүретін әйгілі ақын Ләтипаның ауылы. Соңдықтан бізге жол көрсету үшін қосып берген жігіттен Ләтипа жайлы әлсін-әлсін сұрап келемін.
Осы елге күштеп үзатылғандығы, атастырған күйеуі мыңғырған малы бар байдың баласы екендігі, бұған әр көңіл Ләтипаның разы еместігі туралы осы жігіттен естіп білдім. Балуандардың белдесер алдында бір-бірінің айла-тәсілдері, күш-қуаты, осал тұстары жайлы алдын ала сұрап біліп отыратындығы секілді, бұл айтыс ақындарының да бойына сіңген әдеті.
Әсіресе, Ләтипаның атақ-даңқын бүкіл Жетісу өңіріне кең таратқан мына бір оқиға еді. Алдына келген ақындарды өткір тілмен аузын буып, аяғын тұсап, тырп еткізбей қоятын Ләтипаға бір күні алты ақын бірге келіпті. Өзара келісіп алған Қайрақбай, Сауытбек, Көшкімбай, Досмырза, Бәйсімбек, Жидебай сынды ақындар: “Тілі шоқтай дейтін Ләтипаның алдына алтаумыз қоса баралық, не дейді екен, әуселесін көрейік, сасқан үйректей болсын” — деп ұйғарысады. Әрқайсысы жұптап келген бірер шумақ өлеңдерін айтып тиісе кетеді. Жастарының үлкендігіне қарамай бәдіктеу сөздер айтады.Сонда желіккен ақындардың түр-әлпетіне, сыртқы пішініне сынай қарап отырған Ләтипа былай деген екен:
Досмырза, баспаймысыз мұртыңызды,
Боза исі сасытпай жұртымызды.
Екі елі аузыңа келмей әлің,
Алғанын білмеймісің құнтыңызды.
Қайрақбай селдіреген мұртың жаман,
Емшектей салбыраған ұртың жаман.
Ешкіні иіскеген текеге ұқсап,
Аузыңды шошайтасың, шіркін жаман.
Бәйсеке, тары түйдім кебегі жоқ,
Өлеңім ұшан-теңіз, кенері жоқ.
Өзіңнің қатарыңа айтсаңызшы,
Шалдардың аузы сасық керегі жоқ.
Ашадан іздеп келген алты қақбас,
Жастарға өлеңдерің енді жақпас,
Қақпандай салдыры бар, қауқары жоқ,
Түлкіге салмағы жоқ қақпан шаппас…
Ләтипаның ащы сықағына шыдай алмаған ақындар: “Тіліңе теріскен шыққыр, Ләтипа!” — деп, домбыраларын сүйретіп үйден атып шығыпты.
Міне біз бет алған ауыл — өлеңдері ел аузында жүрген ақын Ләтипаның келін болып түскен жері Топар.
Мен Ләтипаны арнайы іздеп шыққам жоқ. Балқаш, Мойынқұм өңірін аралап үш жүз түйе жинап қайту керек деген үкімет жүктеген бұйрық бар. Бұл менің Қордайға “ревком” болып сайланған кезім. “Кенен деген атыңды халық біледі. Әніңді сала жүріп, Кеңес үкіметін насихаттай жүріп, осы шаруаны бітіріп қайт” — деп Ораз Жандосов тапсырған. Жауларға сес болсын деп қасыма Иван Шпагельский деген милиция жігітті қосып берді.
Ауылына қонақ болып қас жауы келсе де, алдынан шығып, ат басын ұстайтын қазақтың дәстүрі бойынша бірнеше жігіт қарсы алып, амандық сұрасқан соң бізді оқшау тігіліген сегіз қанатты үйге қарай алып жүрді. “Бұл біздің Ләтипа келіннің отауы” деген соң тұрмысқа қажетті жиһаздың бәрі бар үйден менің іздегенім басына үкі таққан келісті домбыра еді. Ол көзіме түспеген соң қолдан шауып жасаған кер домбырамды керегеге сүйеп, жайлана отырдым. Көңілде толқумен қатар, таңдану да бар.
…Дастарқан мәзірін жасап, әйелге тиесілі қызмет көрсетіп, кіріп-шығып жүрген орта бойлы қараторы келіншектің бойынан ақындықтың ешбір нышаны байқалмайды. Ақын өр мінезді келеді деуші еді. Сонда біз естіген отты өлеңдер осы бір сыпайы жанның қай жағынан өреді екен деп ойға батып отыр едім:
– Кенеке, атыңызға әбден қанықпыз. Мына отырған жұрт әндеріңізді өз аузыңыздан естігісі келеді. Қаумалаған жұрт далада да отыр, деді қымыз ұсынып отырған жігіт.
“Адамның көңілін сақта, пейілін сатпа” дейді екен бұрынғылар. Бар өнердің несін аяймын деп, домбырамды қолға алдым.
Осы жолы үнім де ерекше шықты, әндерімді де ерекше шабытпен айттым, сан өрім әндердің ең жақсы дегендерін таңдап шырқадым. Жұрттың ұйып тыңдағанына, Ләтипаның тырп етпей үнсіз отырғанына қарағанда әндерім бәрінің жүрегіне жеткен сияқты. Жастар жағы қолқалап болмаған соң, сонау жігіттік шақта шығарған “Тік шырқау” деген әнімді салдым. Домбыраның ең төменгі сағасынан басталып, екпіндеп барып аяқталатын бүл әнді даусым әбден бабына келгенде ғана айтатынмын.
«Тік шырқауға» салайын шырғақтатып,
Арқам қозса кетермін ырғақтатып.
Сұлу қыз түлкі болып төстен қашса,
Ер жігіт қырандайын алсаң қалқып..
Алма мойын ей, қыздар, жарғызарсың,
Алуа шекер тіліңнен қанғызарсың.
Қамысты терең көлдің сұқсыры едің,
Бір күні ақиыққа алғызарсың.
Қоймасаң бұл сәулетті сұлу қыздар,
Кеудемді оттай менің жанғызарсың…
Бозбалалар жағы өзара жымыңдасып қалды. Ләтипаға қарап едім, қараторы жүзінде болар болмас қызғылт рең байқалғандай болды.
“Па, шіркін жастық шақ-ай! Көңілді не бір қияндарға елітіп әкеттің ау, Кенен. Өркенің өссін, өнерің өрге өрлесін. Әнге жүйрік екенсің, қарағым. Саған салар тағы бір қолқамыз бар. Мына отырған Ләтипа келін де өнер иесі. Өнер де бір, өткір пышақ та бір. Қайрап, жанып отырмасаң кетіледі, тот басады. Бәлкім, бұл айтқаным ерсілеу де болар. “Күш атасын танымас” деген, біраз өнер сынассаңдар қарсы емеспіз” деп төрде отырған ауыл ақсақалы мені айтысқа шақырған сыңай білдірді. Отырған жұрт “айтсын” — деп, ду ете қалды. Менің де ішкі қаупім осы болатын. Осыншама жұрттың бекерге жиналмағанын жүрегім әлдеқашан сезген еді.
Бозбала кезімде қасына ертіп жүріп талай ақыл-нақыл айтқан ұстазым Балуан Шолақ: “Қошаметті кім сүймейді Кенен, қолпаштады екен деп елеуреп еліріп кетпе. Сыпайы, жинақы бол” дейтін. Сол есіме түсіп, өзімді-өзім сабырға шақырып біраз отырдым. Алдымда талай ақынның шайтанын қағып, шөмендеткен Ләтипа отыр. Сырт көзге жұпыны көрінгенмен оқта-текте жалт ете қалған жанарынан бойына біткен ақындықтың ұшқыны сезілгендей еді. Ән салып отырып, оны да байқап қалғанмын. “Айтысуға келгем жоқ, шаруамен келдік, түйе жинап жүрміз” деп қалай айтарсың. Мына жұрт: “Кенен айтысудан жалтарды, Ләтипаның мысы басып кетті” — деуі сөзсіз. “Жігіттің көзге түсіп көрінері де, абыройының төгілері де бір жиын”— дейді екен Кебекбай шешен. Ішімнен аруақтарға сыйынып, домбырамды қолға алдым. Ләтипамен айтыс осылай басталған еді:
…Мен едім Кенен ақын Қордайдағы,
Төгейін өлеңімді таңдайдағы.
Топардың тоғайында сен бір бұлбұл,
Түрлентіп әуеніңе салғайдағы.
Ақиық Алатаудың қыранымын,
Қондырып бұтағыңа алғайдағы.
Бірін-бірі тарпа бас салмай біраз уақыт аңдысып жүріп алатын әккі балуандар сияқты мен де айтысты сыпайы, жұмсақ бастадым. Мұндағы ойым өлеңі емес, осы уақытқа дейін үнін де жөндеп естімеген Ләтипаның әуенін, сөз саптасын байқау еді. Ақынның ішкі толқуы, арыны, мінез-қүлқы осыдан аңғарылады. Суырыпсалма ақындардың ерекшелігі де, міне осында.
…Сен бе едің Қордайдағы Кенен деген,
Құлағым “келеді” деп елеңдеген.
Сыртыңнан естуші едім атағыңды,
Ойда жоқ түлен түртіп келер деген.
Алыстан аңсап ұшқан сұңқар болсаң,
Кәнеки, қайымдасалық өлеңменен…
деп, бір түйіп тастады. Әлгінде ғана дастарқан жайып, шай құйып жүрген қарапайым, бұйығы келіншектен жұрнақ та қалмапты. Жанарынан от шашып, қараторы жүзі алаулап, сұлуланып кеткендей. Ләтипа да өлеңін әдеппен бастады. Арқалы ақын екендігі көрініп түр. Үні де, әуені де, сөзі де қорғасындай салмақты екен. Әсіресе, “әнші Кенен, ақын Кенен” дейтін қошаметке бойым әбден үйренген болуым керек, Ләтипаның “сен бе едің, Кенен” дегені, “түлен түртіп келген шығарсың” дегені шымбайыма батып кетті. Бүл сөзде асқақтық та, тәкаппарлық та жатыр. Екі жағында отырған қос келіншек Ләтипа айтқан өлеңнің соңғы екі жолын іліп әкетіп қоса табалағандай қайталап шырқайды. Домбыраның орнына қойдың жауырынын ұстап немесе алақанына қарап отырып, тіпті екі тізесін ұрғылап өлең айтатын ақындарды талай көргенмін. Ал мына көрініс өте жарасымды екен.
Ашадан іздеп келген алты ақын,
Айтысып менен көңлі төмендеген…
деді Ләтипа енді бір тұста. “Алдында кім отырғанын байқап көр, қапыда қалма” дегендей сыңай танытты. Ата тегін, байлығын айтып қыр көрсететін өзге ақындарға мүлде ұқсамайды. Сонда да аузынан шыққан сөздері дөп түсіп, дәл тиіп жатыр. Біршама уақыт өтті, талай сөздер айтылды.
Алайда, тұяғы қызған тұлпардай Ләтипаның арыны басылар емес. Тыңдаушы жұрт екіге бөлінген. Көпшілігі Ләтипа жағында. Оның аузынан шыққан әрбір сөзге ду ете қалады. Бұл да үлкен сеп, ақынға шабыт беретін де осындай қошемет.
Ләтипа жайлы сөз еткенде менің кез алдыма жарқылдаған жай оты елестейді. Қазақта ақын қыз да, батыр қыз да, ақылгөй қыз да көп болған ғой. Ләтипның бойында осы ерекшеліктер түгелдей тоғысқан еді. Ақын болғаны – ақылдылығы, тайсалмай айтысқа түсетіні – батылдығы. Мұндай пікірге кейіннен, көп уақыт өткен соң келдім. Ол кезде, қызған айтыс үстінде Ләтипаға тек әйел деп қана қараған екенмін. Сонымды ақынның нәзік жаны сезіп қойғандай алғашқыдан да өршеленіп, ширыға түсті.
…Сен бе едің Дулаттағы Кенен ақын,
Көкшолақ атқа мінген сірі тақым…
Сен болсаң кім қорқады Кенен болыс,
Қолында таяғы бар кедей болыс.
Қазақтан бүкіл мынау жолдас таппай,
Қасыңа ертіп апсың сары орыс,
— деп салды.
Өзі де желігіп отырған жүрт күлкіге батты да қалды. Қасымдағы серігіме қарап едім, құлағына дейін қызарып кетіпті, басын шұлғып күле береді. Осы сапарға шығарда: “Маған жөн-жосық білетін қазақтың бір жігітін қосып беріңдер, жер шалғай, қазақы ел” деп едім, “біздің Иван қазақ арасында өскен, тілін де, әдет ғұрпын да жақсы біледі” — деген соң келіскенмін. Ләтипанын қырағы көзі мұны да қалт жібермепті. “ақынның құлағы өзінен қырық жыл бұрын туады” демекші, менің өмірімді жай – күйімді жақсы білетіні көрініп тұр. Шу бәсеңдеген кезде, даусымды биіктеу алып, шырқай жөнелдім.
…Ләтипа, келтірмегін шайтанымды,
Біліп ем осы сөзді айтарыңды.
Таласқан тар кезеңге мен шығармын,
Тыртаңдап шауып көргін байталыңды…
Бұл жерде “байталыңды” деген сөзде үлкен мән бар. Сол жылдары осы өңірден “көк байтал” деген жүйрік шыққан. Қырғыз – қазақтың бәйгесінінің алдын бермейтін еді. Атағы дүйім елге жайылған сәйгүлік болатын. Бірақ одан туған құлын шабан болып шықты. Менің Ләтипаға ұғындырайын дегенім осы еді. Үнім биік, әнім тартымды, алайда өлең сөздерімнің осалдау түсіп жатқанын сезіп отырмын. Соны тап басқандай:
Ей, Кенен, жүйрік емес, жүріскерсің,
Әуен мен өлең сөзге мініскерсің.
Арының қайтпай жүрген ақын болсаң,
Шын қыссам сөз таба алмай тіміскерсің
Көк байтал күнде шауып бәйге алып жүр,
Артынан олжа берсем иіскерсің…
– деп, жұртты тағы да күлкіге батырды… Күлдіріп отырып- ақ, жоныңнан таспа тілу деген осы болар. Ендігі сөзімді қай жағынан орап әкелсем екен деп мен отырмын. Жолда келе жатып әлгі жігіт айтқан сөздер есіме түсті. “Ләтипа өз тағдырына риза емес, күйеуі тоң мойын, дөрекі адам, бірақ халық ақын қызын қатты сыйлайды, еркелетіп ұстайды”— деп еді-ау.
Әйелдің бақыты от басының беркесінде, көз қуанышы еркелеп мойнына асылатын балада екені ақиқат. «Сабау қамшылы, салт атты Кенен” атанған мен үшін бұл етене белгілі жәй. Баланың жөні бір бөлек, ал ерлі-зайыптылар өзара жарасымдылық таппаса бұдан өткен азап, қасірет жоқ. Мұндай тірлік бұрауы үндеспейтін домбыраның қос ішегі сияқты.
“Әйелің жақсы болса,
Далада отырып дабырла.
Әйелің жаман болса,
Үйіңде отырып сыбырла”,
— деген Сүйінбай ақыннан қалған қанатты сөз бар. Мұның еркектерге де қатысы болса керек.
Көңіл түкпірінде Ләтипаға деген ілтипат сезім де жоқ емес. Алайда айтыс үстінде жалған айтып, көлгірсуге болмайды. “Заман өзгерді. Әйелдерге теңдік тиді, жол ашылды. Кеңірдегі кетпеннің ұңғысындай күйеуің өзіңді, өнеріңді сыйламаса амал қанша? Арғымақ пен қашырды матағандай бұл не тірлік? Бұған қалай шыдап жүрсің? Бізбен бірге жүр. Қалаға апарайын, өнеріңе жол ашайын, теңіңе қосайын” деп, ағымнан жарылдым. Ақынның нәзік жүрегі менің ақ тілеуімді түйсінсе де, тәкаппар мінезінен тайған жоқ.
…Ей, Кенен, қоқаң сөзден қорықпаймын,
Дүлдүлмін неше таңға зорықпаймын.
Өлеңнің таңдайымда ұясы бар,
Ешкімнен үйренбеймін, тарықпаймын.
Болғанмен ерім нашар, елім жақсы,
Үстінде үш болыс ел қалықтаймын.
Елімнің еркелеткен арқасында,
Дарияда жүзіп жүрген балықтаймын.
Айтыстың өзгеше ірең, бағыт алғанын іштей сезіп, қуанып отырмын. Сол кездегі қазақ әйелдерінің сүреңсіз тірлігін, ой арманын, қайғы мұңын айтып екеумізде біраз көсіліп алдық. Сол сәттегі Ләтипаның ширыға айтқан өлеңдерін жазып алар адам болса ғой, шіркін? Арманда кеткен өлеңдер деп соларды айтса керек. Ақпейіл ақын болмысы, бала сияқты аңғал да келеді.
…Ей, Кенен, бұл сөзіңе нана алмаймын,
Шын болса мен соңыңнан қала алмаймын.
“Ақ бата, қызыл қанды бұзбаймыз” — деп,
Байлап матап ұзатты ел ағайын,
Өзіңдей құрбылармен әзілдессем,
Еркексіп қол жұмсайды жаман байым,
— деп іштегі шерін жайып салды.
Айтыстың соңы жарасымды қалжыңмен, жақсы тілекпен аяқталар-ау деп күткенмін. Кенет: “Мынау не оттап отыр ей!”- деп күйеуі қамшымен Ләтипаны салып қалды. Жұрт дүрлігіп, у-шу болды. Біреулер оны сүйрелеп далаға алып кетті. Ләтипаға қарап едім, төмен қарап, мұңайып отыр екен. Айтыстың шырқы бұзылғанын, бұдан кейінгі сөздің артық екенін сезіп, біз де жайлап үйден шығып кеттік…
Бақытжан КЕНЕНҰЛЫ
1988 ж.
