Рамазан айы. Кешкілік уақыт. Ауыз ашып, бір демін алған отбасы мүшелері өзара әңгіме айтып, әркім сол күні болған, көрген жайы, жұмысы турасында сөз етіп отырады. Осы уақытта үй терезесі маңынан балалардың жамырай шыққан дауыстары естіледі. Үй ішіндегілер тегіс сыртқа елеңдеп қалады. Бір сәт сырттан шыққан дауысты тыңдап, одан кейін шұғыл дәмді-тәтті дайындап, ақшасын да қосымша шығара бастайды.
Бұл сыртта жарапазан айтып келген балаларға дайындалған сый. Кейде үй ішіндегілер: «Өй, естілмей жатыр, қаттырақ айтыңдар» деп, сыртта тұрған балалар барынша тырысып баққаны, одан сыртқа шығып олардан бата сұрап, ұстап келген дорбаларын толтырып жіберу ауыл кешіндегі әдемі көріністердің бірі.
Сол жарапазан қазір қалай айтылып жүр? Жалпы, жарапазан туралы не білеміз? Сол туралы толғанып көрсек. Соңғы кезде байқағанымыз, қазіргі балалар жарапазанның «алып шық пен салып шық», «бол жеңеше, болды» ғана жатқа білетін сияқты. Үй иесіне беретін баталары да тым ырғақсық, мәнсіз. Жә, делік, балалар ғой деп ерен санамай-ақ қойсақ болады. Бірақ, бұл жыл сайын жалғаса берсе біртіндеп жарапазанның жалпы мән-мағынасынан жырақ кетіп қалатындаймыз. Қордайда бір топ жігіттер жақында жарапазан айтып шықты. Қолдарында домбыра, тіпті гитара асынып алған. Сөздері де түзу, ырғағы да жаман емес. Бірақ, бұл сол тура жарапазанның өзі ме, оған байланысты сұрақ көп сияқты…
Жақында бір көріністің куәсі болдық. Аудан орталығындағы дәмханалардың бірінде бір топ ауыз ашып отырған жігіттердің жанына үш-төрт 9-12 шамасындағы балалар келіп: «Біз жарапазан айтсақ бола ма сіздерге?», — деп өтінді. Жігіттер қарсы болмады. Содан балалар сол баяғы екі ауыз сөзді бастап келе жатыр еді анадай орында отырған бір апай: «Ай балапандар, тоқтаңдар! Кім айтты сендерге осындай жерге келіп айтуға болады деп. Бұларың дұрыс емес», — деп тиып тастады. Осымен жарапазан аяқталды. Бірақ, жаңа рұқсат берген жігіттер балалардың көңілі қалмасын деді ме, білмедік, бірақ тиын-тебенін ұстатып жіберді.
Бұл көрініс «Әкесін сабағанды көріп едік, бірақ арбаға байлап қойып сабағанды көрген жоқ едік» дегенге келіп тұрғандай. Мүмкін, балалардың кафеге барып, жарапазан айтпақ болғанын ата-анасы білмейтін болар. Тіпті айтуға рұқсат бермеген де шығар. Бала балалық жасайды. Алайда, тыйым, ұят, әбестік деген дүние қайда қалды?
Енді жарапазан туралы толыққанды тоқтала кетсек. Жарапазан «Жә-Рамазан», яғни арапша «Рамазан келді» деген сөзден шыққан. Баяғы кезде жарапазан жыры бүкіл қазақ ауылы, қауымы боп айтылған болса, ал қазіргі кезде ол қолданыстан қалып бара жатқан ұлттық фольклордың бірі. Жарапазан жыры қайтадан жаңғырып, ол жаңаша реңкке ие болады деген үміттеміз әрі ұлтымыздың көне дәстүрін жаңғырта жүруге шақырамыз , дейді дінтанушылар. Жарапазан айтқан жарапазаншыға үй иесі оянып, беліне ақтық байлап, дәм ұсынып, разы қылып шығарып салған. Жарапазанды үлкендерден үйренген ауыл балалары да жаттап алып, топтасып кешке ел орынға отырған шақта ауыл аралап жарапазан айтқан.
Өлеңі он бір буынды қара өлең ырғағымен келеді. Тек әр шумақ айтылып болған соң арасында: «Мұхаммед үмбеті айтқан жарапазан, Оразаң қабыл болсын ұстаған жан» деген тілек қайталанып айтылып отырады. Жарапазаншы үйді, үй иесін мадақтаудан бастайды. Одан ислам дінінің шарттарын уағыздап, имандылыққа шақырып, өсиет айтады. Соңы бата берумен аяқталады.
Қазіргі айтылып жүрген жарапазаннан мұндай сөздерді есту қиын болып барады. Осы орайда, жарапазанның қаншалықты зор мәнге ие екенін ескеріп, айтсам деген тілегі болса үйретуді қолға алғанымыз абзал болар. Кеш уақыты болған соң ерсектердің де еріп жүргені жөн. Тым болмаса
«Үйің үйің үй екен,
Үйдің көркі ши екен.
Саба көркі бие екен,
Сандық көркі түйе екен.
Ақтөбедей көрінген,
Қандай байдың үйі екен!», — деген шумақты жаттап алса жөн болар еді. Әйтпесе, жасы үлкен ата-әжелердің үйіне барып, кеш қарайғанда: «Шық жеңеше, шық» деген сөздерді де естіп жатамыз.
Жандос ОМАРОВ
